Sunday, February 12, 2012

ZORAM HNUK CHHAT

THUHMAHRUAI: Mizoram hi zawhte angin nunna pasarih lai ka neihtîr a! A nunna pasarihte chu mi chi hrang hrang ten ni tin, zan tin chhut mih tumin an bei reng thin niin ka hmu a. Chûng ang mite zîngah chuan nge i tela, hmangaih taka chhanhimtuah tih i lo inbihchiang dâwn nia.

1. Politics: April 5, 1952-a Mizo District Council inthlan hmasa ber atanga 1972 UT kan nih a, 1987-a state puitling kan lo nih thleng khân Zoram politics hian hun khirh tak leh hmasâwnna tam tak a lo tawng tawh a. Democracy ram kan nih angin mipui aiawhte hi thlan tlin an ni a, thlan lal an ni lo. Tûna a lan dân chuan thlan lal emaw an inti a, Lal\hutthlênga thu ang maiin lal an hrawt a, mipuite hian kan intlawnsiak chamchi chu a nih hi. Mizorama political party hrang hrangte hian policy leh vision mumal tak an nei bawk hek lo. Mipui rawngbâwltu ropui tak tak Mahatma Gandhi leh Jawaharlal Nehru-te khân mipuite an tham ngai lova, an rawngbâwl hna thawh man hlawh an ngiatin an la ngai bawk hek lo. Mizorama sawrkâr hruaitute erawh chuan kum 1987 atang khân Minister leh MLA hlawh pun leh hamthatna dân siam pawh vawi 15 lai an siamtha tawh a. Jeremy Thorpe chuan “Mahni politics hmâkhua atâna mahni thiante pawh hlântu tluka hmangaihna nasa zâwk nei awm hek suh” a lo ti a. Kan party politics ruihchilh nasa lutukte hian ram hmangaihna a tidal a, hetiang mite hian ram hmasâwnna tûr an dâl tlat a, mahni sahmîm chauh ngaihtuahtute hi zawi zawia Zoram hnuk chhattute an ni. Politics chu sualna bu pui niin mi tinin kan ngaih nachhan chu a bilha a thawh tawh loh vâng a ni.

2. Economics: Economics-a intodelh ram apiangin thil an tithei a, zah an kai thin. India ram economics pawh kum 1991-a liberalisation policy avangin kum zabi 21-a ram hmasâwn chak ber kan ni hial awm e. Economics-a hma kan sâwn theih nân leilet atâna siam theih ram leileta siamte, tui lâk awlsamna ram tha apiangah buh emaw thlai emaw chîn nân terrace siamte hi kan tih nghâl mai theih a ni. Têl siam theihna thlai – chhawhchhi, antam, nihawi pâr leh thlai dangte hi kan ramah a tha duh hle. Ramdang chhawhchhi chu 10 kg-ah têl 3 litre vêl a chhuak thei a, Mizorama chhawhchhi chu 5-6 litre a chhuak thei daih asin. Vety Department-in hmun dang atanga a lei thin ran chaw (Vaimim) chu kan ramah a tha duh hle. Social Welfare Department-in Nutrition Programme atân phai lam a\anga a lâk luh thin milk powder aiah bawnghnute, high protein biscuit aiah bekang, bete, alu vaimim, châna leh thil dangte a tha êm êm. Têl, ran chaw leh nutrition programme atâna Mizoramin kum khata a sên ral zât chu Rs.7,00,00,000 a ni. Intodelh nân kawng hrang hrang a awm a, centrally/state sponsored schemes/projects pawh tam tak a awm. Intodelhna a thlen theih lohna chhan bulpui ber chu politician, sawrkâr hnathawk leh an thawhpui contractor/supplier-te hlêp tûr awm loh vang a ni. Kan ram humhalh tlâka siam duh lo tute hi intodelh duh tute tân hmêlma lian tak an ni a, ram hnuk chhattute an ni. Burma leh Bangladesh lam atanga chîmral aiin an hlauhawm daih zâwk.

3. Sakhua: Lalpa zawn chhuah ram kan inti a, harhna pawhin vawi nga lai (1906, 1913, 1919, 1935 leh 1985) Zoram pumpui a lo nuai tawh bawk. Kristian sakhaw rinna leh thil tum hi a nihna ang taka kalpui a nih chuan ringtute chu khua leh tui thaah a chhuah thin. Kan ramin hma a sâwn lohva kan nun a hlim loh chuan keimahni dik loh leh thiam loh a ni ang. Corruption a nasat êm êm nachhan chu Kristianna hian kan ni tin nunah thatna min pêk tlêm vang a ni. A mawhphurtu berte chu sakhua/Kohhran hnârkaitute an ni. Khawvêl ropuina îtin an tlân thin a, mi retheite aiin mi hausate an tlawh ngun zâwk a. Kohhrana hruaitu ni si, member-te nun kawng dika hruai lova, thlarau bo leh hum sual daite vei aia mahni nawmsakna veitute hi Zoram hnuk chhat mêktute an ni.

4. Zirna: Pu Buanga leh Sap Upa ten kum 1894-ah A AW B min siamsak a, Sikul an din nghâl bawk a. Chuta \ang chuan zirna chuan hmasâwn zêlin 1903-ah Lower Primary School, 1906-ah Middle School, 1944-ah High School leh Theological College, 1958-ah College chu Aizâwlah din a ni leh bawk. Kum 1910-ah Pu Lêta’n matric a pass a, 1924-ah Pu Hrawva’n BA a pass a, 1939-ah Khawtinkhûma’n MA a pass leh bawk. Shakespeare-a thawnthu, Wordsworth-a hlate leh sâp thu leh hlate chauh kan tuipui reng chhûng chuan mahni nun leh ziaa chianna leh nghehna kan nei har mai thei. Kan hnam thawnthu leh hlate kan zir uar a tûl. Mizoram Governor AR Kohli khân “I call Mizoram teachers cheaters” a lo ti a. Department Administration leh Inspection lamah pawh ‘efficiency’ leh ‘quality’ nei thei tûrin Department chhûng luhchilhin eirûkna leh mi sawi sep kai zawng zawngte hai chhuak thin se. Tûnah CCE kan ti a, a that tûr leh that loh tûr chu hunin a la hril ang chu. Kan Governor kal chhuak tawh sawi ang khân cheaters-te hi kan lo vulh thau lutuk palh ang e, ram hnuk chhattute an ni si a.

5. Tawng: Mizotawng hi Sino-Tibetan (Chinese-Tibetan) atanga lo chhuak, Tibeto-Burman hlâwm a mi a ni. Tawng hi a kum têlin a thang zêl a, a piang zêl a, a lo hausa tulh tulh thin. Tûnlai changkânnain a ken tel Chanchinbu, Radio leh TV (public media)-ah te hian tawng hman dik loh a tam hle. Tûnlai tawng thar lo piang ve zêl hi tawng hausakna kawng khat chu a ni ngei mai, amaherawhchu tawng ril leh belhchian dâwl awmsa a tihdala a tihbo chuan tawng thar thatna lam aiin a suih tê thin. Mizoram official language chu Mizotawng leh English a ni a. Mizotawng aia English kan hmang nasa hi kan tihsual lian tak a ni. Office lehkha rêng rêng Mizotawnga ziah theih reng pawh sâptawngin kan ziak deuh zêla, a pawi hle. State dang tam berte chuan anmahni tawng an hmang lui tlat thin. Mizotawng kan hmang tam lo hi state hranga kan awm chhan pawimawh tak pakhat awmze nei lova siamna a ni. Tawng hi pumkhata min siamtu a ni a, saptawng kan hman nasat chuan a thiam ve lote nên kan inkar a zau tulh tulh thei. Hetianga Mizotawng tilâr lova a aiah saptawng kan hman tam tulh tulh chuan eng tikah emaw Mizotawng hi a la ral ngei ang. Chuvangin Mizotawng hi Office hrang hrangah leh thil tihna kawng tinrêngah uar lehzualin i hmang ang u. Mizotawng mausama intih changkân nâna saptawng hmang lui tlatte hian Mizote danglamna Mizotawng hnuk hi an chhat tial tial a ni.

6. Environment: Kum 1854-a Red Indian ho mingo hovin an beih tum khân an lalpain America President Franklin Pierce-a hnênah heti hian lehkha a thawn a, “Thil zawng zawng hi chhûngkhat thisena inzawm ang hian a inzawm tlat a, mihring hian nunna zai khat pawh a tah lova nunna zai khat lo awm ve chauh a ni. Chu thil zawmna chu a tihbuai zawh poh leh a buai ve a ni mai” tiin. Khawvêla kan thlai chîn 75% leh pangpar 90% inthlah chhâwntîrtute chu sava, bâk, khuai leh phêngphehlepte a ni. Khawizu ½ kg siam tûr pawh hian khuai hian pangpâr maktaduai 2 a tlawh a ngai. Changpâtte hian leia bawlhhlawhte eiin thlai tâna tul êm êm lei tha chi hrang hrang a e chhuak leh a, lo neitute thian an ti hial rêng a ni.

Ramngaw, thing leh maute hi boruak thianghlim min petu a ni a, thing pangngai kum 50-a upa hian oxygen chêng nuai 5.5 man hû vêl a pe chhuak thei. Thing puitling pangngai 30-50 ft. hian air conditioner 5 vêl hena chhût a ni bawk. Mizoramah ramngaw chhah tha tih tlâk 3158.57 sqkm (14.98%) leh ngaw pangngai 2628 sqkm (12.46%) chauh kan nei tawh. Ramngaw thiah leh hâl vangin Mizoramah lei chunglâng hâng tha kum tin ton 10-20 luang ral zêl ang a ni. Ramngaw hi mihringte nun nân a pawimawhzia hriain kumin 2011 hi UN chuan International Year of Forestry-ah a puang. Kan Constitution Article 48 A leh Article 51 A (g)-ah pawh mimal leh state tinin environment leh ramngaw humhalh tûra mawhphurhna (duty) kan neih thu a chuang. Motor lirthei atanga khu chhuak hi Central Motor Vehicles Act hmanga khap theih a ni. June 1999 khân Mizoramah pawh Air Pollution Control Board din a ni a, mahse an hnathaw erawh hriat tûr avang hle.

Thenawm state Tripura chuan ramngaw tha tak tak a nei a, mahse ramngawte khu siam chawp vek zuk nia! Mizoram ramngaw te erawh chu leilung pian ken a ni. Ram dangah te chuan khaw lum avangin mi tam tak an thi thin a, kan ramah erawh natural air conditioner tha tak, ramngaw kan nei a, uluk taka enkawlin i tipung zêl ang u. Red Indian Cree thufing lâr tak hi zeh tel hrâm ka duh “Kan thingkûng neih chhun a thih hunah, kan lui neih chhun tûra kan tihbawlhhlawh hunah leh sangha awm chhun man zawh a nih hunah chauh sum hi ei theih a ni lo tih kan hrechhuak ang.” Hetiang dinhmun chhe taka min hruai thlengtute chu Zoram hnuk chhattute tiin thang leh tharten an la dem ngei ang.

7. Khawtlâng nun: Tûnlai kan khawtlâng nun chu sualin min ei chhe mek a, thalaite nun a dahlo a, naupangten thuawihna nun an nei tawh bawk hek lo. Nu leh pa, pitar leh putar thlengin nun hi a khawlo nasa tawh hle. Chu dinhmun chu hrechiangin CYMA pawhin kum puan thupuiah “Khawtlâng nun siam that” tih a hmang rêng a. A tê ber atanga a lian ber thlengin mawh kan phur theuh a, Mizo kan nihnaah hian lungawi ngawt a tâwk ta lo. Kan Mizona hian kan khawtlâng nunah thatna a thlen tlêm ta hle mai. Mahni leh chhungkua atangin bul kan tan that leh a ngai a ni. Khawtlâng tana mi hnawksak, mite tâna harsatna leh buaina siam a, râlmuanna hnawt tiauva, raltitna hmuna min hnûk lûttute hian kan ram hi awmchhan nei loah an siam a ni. India ram state dangte laka inchhuang thin kha ram hrehawm takah a lo chang ang a, “Mizo kan ni, kan hmêl a tha, kan tum a sâng bawk si” tih hla te, “Mizo ka ni hi ka va lâwm êm!” tia lawmthu kan sawi châmchi thinte khân hmanlai a chang tawh ang. Khawtlâng nun tichhia a, tihmêlhemtute hi ram hmêlma, dim dawina tel miah lova Zoram hnuk chhattute an ni.

TLÂNGKAWMNA: Invawn thianghlimna lama chêng khat kan sên hian chêng kua kan hlêp a ni tiin mithiamte’n an sawi thin. Thianghlimna hi dam reina kawng khat a ni phawt mai. He ram zîmte ti tawpa tibâltute hian a nunna zahsak lovin thihna kut vâwt an mantîr a ni. Khawvêl pum puia Mizoram len zâwng chu 0.004% chauh a ni. Chîmral leh hneh chhuhte chu kan va awl dâwn tak êm! Chuvangin hmangaihna, thahnemngaihna, taimakna, tih tak takna leh rinawmna nên he kan ram zîmte hi i chhan chhuak ang u.

2 comments:

LR Hlonchhing said...

Ngaihnawm pap pap hle mai. Mi huaisen leh thuziak mi dik tak i ni. Thu bengvarthlak tak tak ka hmu teuh mai, ka lo leng chu ka hlawk haw hnawk dawn a nih hi.

ZunLeng said...

I tilawmawm thin hle mai. He article hi Vanglaini leh Aizawlpost-ah nikum khan ka ziak. Thiam leh thiam lovin ka han au chhuahpui ve leh rawih mai thin a

Post a Comment


 
Design by Free WordPress Themes | Re-arranged by Lei hringnun