Wednesday, August 27, 2014

Kalphung nghet kan mamawh



Sawrkar leh pâwl hrang hrangte hian kalphung kan nei vek a. Inkaihhruaina leh dân (rules & regulations) pawh kan nei bawk. Mumal nei lova pâwl leh sawrkar a kal chuan rei loteah pâwl a keh chhe thuai thin. Sawrkar leh department hrang hrangte pawh hian kalphung nghet leh belhchiandawl an neih a ngai. Pâwl a awm rêng rêngin ziak loh dân hi a awm ve thin a, he ziak loh dân hi member-ten kan zah thiam a tûl hle.

Indian kan nihna hi a lang ve thin a, Mizo kan nihna hi a lang chiang lehzual hle thin. American constitution duangtute khân article pasarih chiah an dah; a ruhrel (skeleton) chiah an duang a. A bâk zawng chu mipuiten tisain (flesh) rawn hnawh khat rawh se an ti. Indian constitution-ah chuan article 395 lai a awm. America mipuite leh India mipuite rinawmna leh thawhrimna inthlauhzia chu kan hre theuh awm e.

Kalphung hi a bulthûm atanga a dik loh chuan ram leh hnamin hma a sâwn thei tak tak ngai lo. America mipuite khuan an ram an hmangaih êm êm a, constitution ruhrel tlêm tak ruhro ang mai chu ziak loh dân hmangin tisain an hnawh khat hneh hle a ni. American nih hi an zak lo mai ni lovin an inchhuang zâwk hial a ni. Indian nih hi inchhuanna tlâk a ni meuh em? Mizo kan nihna hi chhuan tlakin kan hmang tha em? Mizoram mi kan nihna hi India ram chhûngah a hmai uanthlâk meuh em? India ram hmun danga Mizoram hre lo eng emaw zât an awm te hian ngaihtuah a titam a, Mizoram an hriat loh avanga kan thinur letling dâwn dâwn te phei chu zahna tham a tling zâwkin ka hria. India ramah chuan ziak dân kan ngah êm êm a, ziak ni reng siin mipuiten kan zâwm chuang si lo. A pawimawh ber chu rilru lama nghehna hi a ni.

Tunlai leh tunhma pawhin Mizoramah hian buaina neuh neuh kan tâwk fo va. Tunlai boruak lêng vêl thlîr hian kalphung nghet kan mamawhzia a lang chiang hle. Hmân deuh khân 3F doctor a rûka lâk a ni a, a hma deuhin interview hmanga doctor post 88 lâk a lo ni tawh a, tunah MPSC lamin Medical Officer interview hmanga lâk an tum leh niin ka lo hria a. He kalphung pawh hi ‘dân’ anga kan nei law law a nih loh chuan eng tikah emaw written exam te kha an rawn ti leh ang a, kan buai leh ang tih a hlauhawm. Mihring kan pung zêl a, kum rei loteah Mizoram mihring hian nuai 50 chu kan tling thuai ang. Chutih huna thil awm dân tur thlîr thiam mihring kan mamawh a ni.

Health department hnuaiah staff nurse post 20 lâk a ni dâwn a, written exam neih a ni a. Tunhma pawhin interview hmanga lâk a lo ni tawh a. Lungawi lote thawi dam nân emaw ni contract-a lo thawk rei tawhte tân post 50, interview chauha lâk a ni leh dâwn niawmin thuneituten an sawi leh ta. Kan buaina hi a tâwp mai dâwn lo a ang khawp mai.

Kalphung nghet tak kan neih a hun tawh hle. Tûn hi bul tan nân kan hmang dâwn a nih chuan written exam hi huaisen taka kal tlangpui a hun a. Interview chauha kan ti thin dâwn a nih chuan exam hi cancel leh mai pawh a tha ang.

Hetih lai hian contract-a kum eng emaw zât lo thawk tawh nurse-te tân chuan written exam hi a huphurhawm ve mai thei. Ngaihtuahna tithui deuh chu, kum eng emaw zât contract-a lo thawk tawhte hi tunhmaa written leh interview-ah te an lo tling lo ngun viau tawh pawh a ni thei. Dik taka a tling leh tlâk an la thin a nih chuan, heng mite hi an zir chhuah hlim leh tun thleng pawhin a tling leh tlâk zingah an tel pha lo pawh a ni thei. Experience chu a pawimawh khawp mai, chutih laiin thiamna tak tak hi a pawimawh zâwk hial awm e.

Written exam-ah hian zir chhuak hlim hlawt tân chuan kawng a inhawng zau deuh hlek chuan a hriat. Nimahsela, hei hi chhuanlam tur erawh a tling lo. Sawrkar hna hrang hrang lâknaah pawh experience hi a pawimawh vek a; nimahsela, civil service exam-ah pawh kum over têp têp te pawh an tling teuh teuh tho alawm. Experience avanga interview chauh neiha tlin kan inbeisei a nih chuan kan rilru sûkthlêk a fuh zân lo a ni mai thei.

A pawimawh ber chu sawrkar hian kalphung nghet tak a neih a ngai. Hna lâk a awm dâwn apianga kalphung tihdanglam fo hian buaina lian zâwk a chawk chhuak ang tih a hlauhawm. Kalphung nghet tak kan neih chuan chu kalphung mil chuan a dîl turte an inbuatsaih ang a, a tling leh tlâk te chauh lâk an ni thin dâwn a ni. Tu man kan sawisêl thei lo vang a, tu man a fair lo kan ti thei bawk hek lo vang.

Thursday, August 21, 2014

Pathian tân a tha ber



“Duh thlangin an thlang sual” tih tawngkam hi kan naupan lai chuan kan hmang lâr hle thin. Duh thlan tur a awm chuan a chhe ber thlan hi thil awl a ni hran lo. JF Laldailova khân alu a lei dâwnin thlang ve dun dun lovin a hmaa mi chu a thâm pawp pawp zêl an ti. A entawntlâk hlein ka hria. Thenkhat chuan keimahni tân a tha ber kan hauh a, midang chuan a tha vak lo pawh nei se pawi kan ti vak lo. A Pathian thu lo hle.

Kan Pathian biak hi a tha ber duh mi a ni a, Amah pawhin van mipuite zinga a tha ber A fapa mal neih chhun Isua Krista kan tân min pe phal a ni. A tha ber hi Pathian tân i hauh tlat ang u. Abela chuan a ran rual zinga a thau tha tha leh a hrisel tha tha Pathian tân a hlân a, Pathian pawh a chungah a lawm êm êm a nih kha.

Inkhawm thawhlawm te hi thenkhat chu hman tlâk mang loh te zuk awm a! Kan pêk Pathian hi a lawm a rinawm lêm loh. Pathian tâna pe ni lovin thiante leh bula thute hmuha mawi, rûn dâlah ti niawm lek kan ni. Thlai thar thawhlawm kan thawh pawhin a thar hmasa sa ti ngawt lovin, a thar hmasa zingah pawh a tha tha leh îtawm deuh deuh hi Pathian tân pêk i uar ang u.

Envelop-a kan pawisa thawh te hi a theih hrâm chuan a thar tha tha dah ila, a hlui leh zawr chhe deuh chu keimahni hman atân i ti zâwk teh ang. Office kan kaiin emaw, office kan dawr dâwnin emaw, dawr kan nghahin emaw, interview kan neih dâwn emaw, thiante nêna kan lên chhuah dawnin kan thawmhnaw neih that ber ber kan inbel a. Thlîr thuak chuan sawiselna tur rêng awm lovin kan inpen parh thin. Chutih laiin thenkhat chuan inkhawm loh phah nân chhuanlama hmangin thawmhnaw hâk tlâk kan nei lo fo. Mizoram Chief Minister emaw India ram Prime Minister hmaah ding dâwn ta ila a nalh thei ang berin kan inthuam a rinawm. Lei leh van lalber hmaa kan inlan dâwn chuan hmun dang zawnga kan inthuamna aia nalh leh tha-in kan inthuam tur a ni.

Kan ni tin hun hman dân hi thenkhat chuan kan chhût kher lo mai thei. Naktuk atang chuan zing kan thawh atanga zan kan mut thlengin i chhût teh ang. Pathian tân hun pe lêk lova kan nilên thak thak châng a awm mai lo’ng maw? Pathian tâna hun pe thinte pawhin hun ‘tha ber’ kan pe meuh em? Ni khat darkar 24 chhunga hun tha ber hi Pathian kan pe tur a ni. Pathian tâna a tha ber pêk hi a lo hrehawm lêm lo ve. Ani chuan kan tâna tha ber min pêk a châk êm êm si a.

Hmânah chuan...



Hmânah chuan Norway ram khu Denmark awpna hnuaiah a awm thin a. 1814 khân independence a sual chhuak a; nimahsela, ram rethei tak a nih avangin Sweden ram chu nghêngin ram zalên ni siin Sweden rorelna hnuaiah hun eng emaw chen a kûn nghe nghe. Kum 1980-ah Norway economics chuan ziaawm lam panin intodelhna kawngah a thang nasa hle. He a hmasawnna hi eng dang ni lovin agriculture lamah leh ram dang nêna insumdâwn tawnna kawngah a ni. Thing tam tak an thawn chhuak a, ram dang nêna insumdâwn tawnna kawnga khuahkhirhna tam tak an thlah zalên a. Kum 1981-a international wave of credit liberalization a kalpui ve hnu phei chuan ram hausa tak niin khawvel ram hausa leh intodelh (2013) zîngah Norway chu pakhatna a lo ni ta hial mai.

Hmânah chuan Australia hi ram hausa tak a ni ngai lo. Indopui pahnihna hnu phei kha chuan economics lamah harsatna namên lo tak an tâwk nghe nghe. General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) atanga a inlâk hran hnuah sumdâwnna lamah ramri khamin a inhung tlat a, hmasâwnna an hmu thei lo. Kum 1983 khân Labor Party leh Liberal Party hruaitu Bob Hawke leh Paul Keating tang dûn chuan economic liberalization policy kalpuiin sawrkar corporation tam tak an privatize a. Chuta chinah chuan Australia chu ram hmasâwn leh intodelh tak niin tunah chuan khawvêla ram hausa leh intodelh zinga pahnihna a lo ni ta.

Hmânah chuan Netherlands khu Hitler-a awpna hnuaiah kum 1940 khân a kûn a. Indopui pahnihna a tâwp dâwn khân tangrual pawlin Netherlands chu an la lêt leh a ni. An lâk lêt dâwn khân Nazis-ho chuan Netherlands infrastructure chu nasa takin an tichhia a, kum 1944-1945 thlasik laiin Netherlands ramah tâm ‘Hunger Winter’ an tih chu nasa takin a tla a ni. Hemi hnu hian ram economy siam that tumin theih tâwp an chhuah a. Kum 1944 leh 1957 chhûng khân ram dang nêna insumdâwn tawnna zalên an neih theih nân inremna thuthlung (treaty) tam tak an ziak – The Benelux Treaty, The North Atlantic Treaty Organization, The Treaty of Paris, The Treaty of Rome, etc. Economic liberalization an neih hnuah kum 1980 khân economic privatization policy an kalpui leh a. Inelna tha zâwk awmin sawrkar sum bat pawh nasa takin a tla hniam ta a ni. Khawvêl ram hausa leh intodelh zingah palina a ni pha ta hial mai.

Hmânah chuan India ram hausa tak ni thin kha British awpna hnuaiah a awm a. ‘Drain of wealth’ tih tawngkam lâr tak kan hriatna chu India ram hi a ni. Kum 1947-ah zalênna a hmu a, khatih lai khân India ram kha rethei tak chunga zalên a nih avangin ei leh bâr lamah chuan chhuan tur eih a nei lo. Chutichuan, midang awpna hnuaia awm leh chîm ral hlau êm êmin himna a zawng chûk chûk a. Pâwn lam mi tân India rama sumdawn te kha phal a ni lo va, a ram mi pâwn lama sumdâwn chhuah pawh phal a ni bawk hek lo. Bang rinawm taka inhung tlatin him tâwkah a inngai a. Amaherawhchu, him tak chungin a tâm titih tho si. July ni 24, 1991 khân economic reforms thupuia neiin P.V. Narasimha Rao-a kaihhruaina hnuaiah India chuan khawvêl dang laka a kawngkhâr kalh tlat chu hawngin liberalization policy chu a hmang tan ve ta. He liberalization hnuaiah hian zalên taka ram dang nêna insumdawn tawnna te, foreign direct investment te, privatization leh thil dang tam tak a tel. Liberalization rah chhuah chu langin kum 2007 khân India GDP chuan 9% a tling hial a ni. Khawvêla ram hmasâwn chak ber zingah India hi sawi lan zin ber a ni ta.

Hmânah chuan Mizote hi British awpna hnuaiah kan awm a. Chumi hnuah India rama state pakhat kan lo ni ve ta. British-te khân kan mizia leh nihna min hre chiang hle a, mi nghet lo kan nih hriain kan inhungna tur Inner Line Permit min siamsak a. Mizoram sawrkar, NGO leh khawtlângin hnam dang sumdawng mite khuahkhirhna dân eng eng emaw kan zam tuk bawk. Tunah AMC lamin Licensing Regulations an duang a, a that hmêl viau; famkim erawh a ni lo. NGO lam sawisêlna hi hnam humhalhna mit atanga thlir chuan a dik lohna rêng a awm lo. Chutih laiin Mizoten tih nachâng kan hriat loh leh kan tih peih loh hnam dangin kan ramah an rawn ti a, kan lo thîk leh si hi kan inenfiah erawh a tûl hle.

Hnam dangte hi a pâwng a taka kan dan beh chuan hmasâwnna kawng kan dâl thei. Trade License pêk phal loh ti ringawt lovin sumdâwn phalna hi hnam dang tân chuan tiam chin (limit) awma pêk ni ta sela, a fuh zâwk ngei ang. An duh a nih chuan dil belh leh theiha siam ni se. Hêng hnam dang sumdawng tam tak hi license pe ta lo ila, an sumdawnna ai sumdawng peih Mizote hi kan awm em?

Ram hmasawnna tur chuan sumdawnna lamah kan inhawn zau a ngai. A chunga kan sawi ram thenkhat leh India ngei pawhin economic liberalization an kalpui ang khian keini pawhin eng emaw chenah zalênna kan pêk thiam a tûl. Company lian deuh deuhte hian zalên takin direct investment rawn ti sela, kan chhawr tangkai ngawt lo vang maw? Ram hmasawn leh changkang zâwk te tih dân angin inhungna bang rinawm tak siam ngawt lovin mahni lam rinawmna leh chîm ralna tur laka invênna hi kan ngaih pawimawh hmasak a tûl zâwk a ni.

Mizoram hi intodelha siam turin a chhûnga chêng Mizote hian theihna kan nei. Mahse, kan theihna hman chhuah dân kan thiam tâwk lova, kan hre lova, kan taimaknain a tlin bawk hek lo. Hnam taima, teirei peih leh rinawm tak chu ni ila, hmân hmânah kan intodelh tawh ang. Tûn dinhmunah chuan a rama chêngte hian hmasawnna kan paw chhuak zo lova, chuvangin liberalization policy hi uar zâwka kan kalpui a hun tawh hle. Look East Policy te, rail kawng siam te, hnam dang sumdawng te hi an hlauhawm ngawt lo. Kan ram chhûngah ngei hian sum lêng vâk tam sela, chu chu hmasawnna pakhat a ni phawt mai. Chîm ral kan hlauhthawnna chhan ber chu invên dân kan thiam tâwk loh vang mai a ni. Mizo kan nihnaah hian chiang ila, kan ram chinah chiang ila, a humhalh dân pawh thiam ila. Chu ram chhûngah chuan sumdawng mi, khawi ram leh hnam pawh zalên takin tei vâk sela. Nimahsela, ram leh inben belna nghet erawh pe lo ila. Tiam chin awma pêk ni se, sawrkarin zalên tak chung sia dân hnuaia sumdawnna kalpui a nih theih dân duang chhuak sela, chu chu ram tâna himna pawimawh tak leh hmasawnna duhawm tak a ni ngei ang.


 
Design by Free WordPress Themes | Re-arranged by Lei hringnun