Saturday, January 12, 2013

Mipui sawrkar



Tûn hma leh tûn hnu thleng pawhin Mizo-te hian sawrkar awmzia dik tak hi kan hre ṭhelh fo ṭhin. Sawrkar (government) hi kalpung (system) leh zia (type) chi hrang hrang a awm a. A hmasa-in kan thil sawi tum a fiah zâwk nân lo thlîr thuak thuak ila:

Federal government – Thuneitu sâng (top authority/central) a awm a, chumi chuan thuneihna hrang hrang sawrkar tê zâwk (smaller government/state)-ah a sem darh ṭhin. Hna chi hrang hrangah thuneitu sâng zâwkin thuneitu tê zâwk hnênah aiawh (delegates) a tîr ṭhin.

Monarchy – Thuneihna sâng ber mi pakhat kutah a awm. Inthlah chhâwng zêla lal rorelna hi monarchy chu a ni.

Despotism – Mi pakhat rorelna a ni. Roreltu chuan mipuite chu a chhiahhlawh ang lekin a chhawr ṭhin. Tûnlaiah chuan tyrannical rorelna te pawh an ti.

Dictatorship – Mi pakhat rorelna hnuaia ram pum tlûk luhna hi a ni. Mi tlêmte-in a rorelna tichak tûrin an pui ṭhin. Inthlan a awm ngai lo va, a dam chhûng chuan lal a hrawt mai ṭhin.

Oligarchy – Mi tlêmte, thil tithei leh hausa zualte rorelna a ni.

Democracy – Mipui rorelna a ni. Democracy chi hnih a awm a, pakhat zâwk chu mipuiten tlang (direct) taka ro an rêl a, dân leh hrai an siamna a ni a; pakhat zâwk chu aiawh (representative) thlang chhuaka ro an rêlna a ni.

Communist government – Party pakhat chauh rorelna a ni. Party chu thuneitu sâng ber leh roreltu a ni.

Theocracy – Sakhaw hruaitute rorelna a ni. Sakhaw hruaituten thuneihna an chan a, sakhuanain ram rorelna a chan chuan ecclesiocracy an ti ṭhin.

Anarchy – Sawrkarna hmanga rorelna a awm ngai lo va. Pâwl pâwla indo-in a chak ber chuan thuneih an chang mai ṭhin. Dân a awm lo va, buaina a awm reng ṭhin.

Kan ram (India) kan en chuan Democratic system of government hmang kan ni. Abraham Lincoln-a chuan democracy chu “a form of government that is of the people, by the people and for the people,” a ti. Democracy chi hnih zînga pakhat zâwk – aiawh (representative) thlang ram kan ni. Mizoram pawh aiawh thlang ṭhin state kan ni. Kan aiawh kan thlante hian thuneihna sâng ber an nei tihna a ni lo. Thlan lal an ni lo va, kan duh ti tûra kan thlan chhuah an ni zâwk. Thuneihna neitu dik tak chu mipuite kan ni a; nimahsela, kan hre lo va, bawih ang lekin kan awm si. Rorelna fawng vuantu chu mipuite kan ni a; nimahsela, kan thlan tlinte rorel sakin kan awm zâwk si. Mipuite hamṭhatna tûrin kan thlang tling a; nimahsela, kan aiawhtute chuan hamṭhatna an hui hlauh ṭhin.

Democracy ramah rêng rêng rorelna leh thuneihna tak tak chu mipuite kutah a awm ṭhin. Kan aiawh tûra kan thlan ten thuneihna pum hmawm a, an thuhnuaia mipuite min dah an tum chuan democracy ni lovin oligarchy tihna a ni ang. Kan thlan tlina te hi kan duh kan tihtîr theihna tûrin kan aiawhin an ding ṭhin tûr a ni a. Mipuite zai ngai lovin hma an la tûr a ni lo. Sawrkar hi Congress sawrkar a ni lo va, MNF sawrkar a ni lo va, eng party mal sawrkar mah a ni bawk hek lo. Mipuite sawrkar a ni.

Kristian ram kan ni a, ram rorelna leh sakhuana hian inzawmna nghet tak a nei bawk. Tûnhnaiah kohhran hian ram rorelnaah thâwm an nei ta fo mai. Thil ṭha tak nia lang hian pawina lai a nei châwk. Kohhran hi ram rorelnaah nasa zâwka a inrawlh a, a duhdân ang diak diaka kalpui a tum chuan eng tikah emaw theocracy te pawh hi thleng thut thei kan ni a, ecclesiocracy kan hlat lo hle tihna a ni ang. Kohhran lian berin rorelna fawng a vawn tlat chuan kohhran tê zâwk te chu nêk chêpin an awm lo thei lo va, intluk tlân lohna a thleng thuai ṭhin.

Central YMA te pawh inenchian deuh chu kan ngai a ni. Khawtlâng ṭhatna tûra thawk inti tak si hian kan kalphung erawh a politicize ru riau tawh lo maw? Sawrkarin ram ṭhatna tûra a ngaih thutlûkna a siam rêng rêngin eng vangin nge thâwm nei lian ber kan nih tâk fo? Ram kalsiama thu leh hla nei ve vak tûra din a ni chiah em ni? A nih loh vêk leh, politics te pawh luh chilh law law ang hmiang. Sawrkar thutlûkna zir chiang a, a ṭhat leh ṭhat loh chungchanga aw (voice) nei tûr pâwl neuh neuh ui hûm vêl chu kan neih ve hi maw.

Tûn hnaiah vêng chhûng mipuiten pawisa/châk thawh khâwmin kawngpui an siam ṭha tih thâwm te kan hre ta zeuh zeuh a. Sawrkar nawr chêt nân te kan ti leh ngawt ṭhin. Kan thlan tlinte hian ram hmasawnna an ngaihtuah tûr chu a ni reng; mipuite pawh hian tihtûr tam tak kan nei ve bawk. Vêng chhûng siam ṭhat ngai a awm a nih chuan mipuite pawhin kan ti ve ang chu. Eng vangin nge sawrkar (kan hriat chian loh vang) tihtûr kan tih vek? A dik rêng a ni. Sawrkar chu keimahni hi kan ni a, kan tihtûr kan ti lo tihna a ni zâwk asin. Vêng ṭhatna tûra kan thawh rêng rêngin ministry mawhpuh nân emaw, tih hming chhiat nân emaw i hmang lo vang u. Mahni mawng hlim mai kan ni si a. Kan tih ve tûr hi tam tak a awm a, tih nachang kan hre lo mai pawh a. Hetia mipuite kan thawh suau suau a, hmasawnna tam tak kan phurh chhuah chuan Bihar Chief Minister Nitish Kumar-a’n “Union government kan mamawh lo” a tih ang mai khân kan intodelh mai dâwn a ni. Kut dawh nun hi kalsan a hun tawh hle.

Thuneihna chang mêk ministry hi in luma kan awm mai mai lai kan mamawh zawng zawng min pe vek tûrin i beisei lo vang u. Mipui berin hna kan thawh si loh chuan kan thlan tlinte hian engmah an ti thei bîk lo. Kan kawt kai maia kawngpui khawk mai mai pawh siam ṭhat tum lova ministry tihtûr chauh emaw tia kan thlîr liam zêl chhûng chuan eng tik khaw tikah mah hmasâwnna hian a malsawmna min vûr hauh lo vang. Kawngpuiah bawlhhlawh lo awm se, sweeper phiah tûr chauh emaw kan ti a; tui luankawr bawlhhlawhin hnawh se, sanitation lam kaihhnawh department chauh khawih tûr emaw kan ti a; lei min se, chuti bawk. Mi tin hian kan in compound hung chhûng chauh ni lovin, pâwn lam thleng pawha siam ṭhat leh vawn fai hna hi kan thawh a hun ta.

Tûn hma khân kan pi leh pute kha khawtlâng ṭhatna tûrin an thawk ṭhin a, an eng mah an ui ngai lo. Feh kawng sah ngai se, mipuiin an sât a; mei lam sial ngai se, mipui bawkin an sial ṭhin. Tuikhur hiah ngai se, mipuite kut bawk a ni ṭhin. Tûnah ve lêm, ram leh khawtlâng hna awm se, ministry tihtûr chauh emaw kan ti a, kan leh âwl thên ṭhin. He habit ṭha lo tak hi i bânsan ang u. Eng political party pawhin a awlsam leh a sam khai zâwnga mipuite pawisa sawi hmuh bânsan bawk rawh se. Kan vêng enkawl leh siam ṭhat chu kan kut a ni a. Kan ram vênhim leh tih hmasâwn chu kan hna a ni tih mi tinin i hre thar leh ang u.

Mipui sawrkarna hmunah hian mimal, mi hausa leh thiltithei fâl leh pâwl ṭhenkhatten hamṭhatna leh hlâwkna an têl bîk tûr a ni lo. Kan ram hi kan hmangaih a, kan hauh tlat a ni. A siam ṭhat hna thawk theitu chu ministry mai ni lovin mipuite ngei hi kan ni. Ministry leh mipuite inkârah thawhhona ṭha tak a awm ngei ngei tûr a ni. Mi tinin keimahni nawmsakna leh ṭânghma chauh ngaihtuah lovin; kan ram patta chin chu Mizoram pum hi a ni tih hria ila, ram siam ṭhat hna hi ṭhahnem ngai takin i thawk sauh sauh ang u

0 comments:

Post a Comment


 
Design by Free WordPress Themes | Re-arranged by Lei hringnun