Showing posts with label Ram leh Hnam. Show all posts
Showing posts with label Ram leh Hnam. Show all posts

Wednesday, January 11, 2017

Missionary Day 123-na



January ni 11 hi Missionary Day vawi 123-na a lo ni leh ta reng mai. He ni hi Mizoram tân chuan ni chhinchhiah tlâk leh hlu ber zinga mi a ni. Zosap missionary-te kan tâna an hlutzia hi kan theihnghilh mai ang tih a hlauhawm hle. Sap Upa (Rev. FW Savidge) leh Pu Buanga (Rev. JH Lorrain) te kha Pathianin Mizoramah rawn tîr lo ta se tun dinhmun hi kan thleng kher lo maithei. Fak tlâk chu faka chawimawi phu chu chawimawi mai hi a zâr zotute tân chuan kan tihmâkmawh a ni.

December ni 25 (Krismas ni), 1871 khân sap sipai officer, Thomas Herbert Lewin (Thangliana) chu a nupui Dari leh a hote nen Belkhai atanga mêl 6 Tuikawi khuaah Krismas hman puiin an kal a. Mizote hnênah Isua pian thu a sawi nghe nghe. March Ni 15, 1891 khân The Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission hnuaia Khasi hills Shella khuaa missionary thawk lai Rev. William Williams chuan Mizote chanchin a lo hriat thawi tawh avangin missionary intirh nân a tha dâwn em tih en thlithlai turin Tlawng dung zawhin Mizoram a rawn zin a, Bible milemte pawh a sem ni âwm a ni. A rual hian midang pathum Scottish mi Benjamin Aitken, Assamese mi Kasinath leh Khasi mi U Khanai te an rawn tel ve bawk. Thla khat chauh châm phalna pêk a nih avangin a thawhna lamah a haw leh thuai a. William Williams-an Mizote min veina hi a ropui; amaherawhchu, hemi hnu lawk April 21, 1892-ah a thi ta hlauh mai a, a thil tum erawh a tihlawhtling thei ta lo.

January 11, 1894 khan kan rama missionary hmasa ber Sap Upa leh Pu Buanga-te chuan Sairang an lo thleng a. Heta tanga chhiar tana a kum za-na, Mizoram Gospel Centenery chu Mizoram kohhran lian pahnih Mizoram Baptist Kohhran, Presbyterian Church of India, Mizoram Synod leh kohhran dangte chuan lungrual takin Mizoram pum huapin 1994 khân ropui takin an lawm a ni.

Pu Buanga hi tawng lama mi ril, mi thiam, tawng thiam chak tak a ni a, Sap Upa lah Cambridge University chhuak, Ph.D nei a ni bawk. Hei hi hnam missionary hmasa ber ni tura thil pawimawh tak a ni. Mizoram an rawn luh hnuin Mizo tawng A, Aw, B min siamsak a, Mizote lehkha zirtirin ziak leh chhiar kan lo thiam tan ta. A hnuah Mizo English Dictionary an siam leh a, thumal 7000 zet an dah a, a bu lian zâwkah phei chuan thumal 30,000 chuang an dah a ni. Hêng bâkah hian Bible lehlin hna an thawk bawk. Mizote Chanchin Tha min hrilh a, thinlung takin Mizote min hmangaih a, Kristian hmasate inkhawmnaah pawh mittui tla khawpin Mizo hla an sa thei hial a ni.

August 21, 1895 atangin Bible lehlin hna an thawk a, Luka ziak chu an lehlin hmasak ber niin hemi hnu hian Chanchin Tha Johana ziak leh Tirhkohte Thiltih an letling chhunzawm a ni. Rev. DE Jones a lo chhuah khân Bible lehlin kawngah puiin Lunglei lama an rawn chuanchhuah leh hnuah Zosapthara (Edwin Rowlands) te nen lehlin hna an thawk chhunzawm a, a hnua Pu Sandy-a khân a pui leh bawk. Bible bu pum letling tur hian inchan semin hmâr lamah Pu EL Mendus kaihhruaina hnuaiah Mizo Kristian hmasa ten lehlin hna an thawk a, chhim lamah Pu Buanga hoin Kristian rawngbawltu hmasa ten an letling a, Pu Buanga haw hnuah Rev. WAR Wenger, Rev. J. Raper leh Rev. HW Carter ten an bei zui a. Nasa taka an beih hnuah kum 1959 khan Mizo Bible bu pum hmasa ber chu tlangzarh a ni ta a ni.

Sap Upa khân a bangla kha dam lo enkawl nan a hmang thin. Baptist Missionary Society hnuaia Zosap Nurse Miss E.O Dicks (Pi Dawki) hoin kum 1919 khân damdawi in din tan a ni a, hei hi vawiina Kristian Hospital, Serkawn bul tanna a ni. He damdawi ina doctor hmasa ber Dr. HG Stockley (Dr Zomuana) chu kum 1957 khân a thawk tan.

Hmâr lamah pawh Durtlang lal Pu M. Suaka’n Derhken tlanga Welsh Mission ram a pêkah kum 1928 khân Mizorama missionary doctor puitling lo kal hmasa ber Dr. John Williams-a hoin D. Thianga (compounder) leh Tlawmkungi te nên damdawi in an din a, hei hi vawiina Presbyterian Hospital, Durtlang kan tih hi a ni.

Mizorama Missionary hmasa ber Pu Buanga leh Sap Upa te’n A, Aw, B min siamsak hnuin Mizoram an lo thlen atanga thla 3 hnu April ni 2, 1894-ah Thangphunga vengah sikul an hawng tan a, Thangphunga leh Suaka te chu zirlai hmasa ber an ni. Hemi hnu kum 1895-ah Mizo zirtirh bu (A Lushai Primer) chu siam niin hei hi Mizo tawng lehkhabu hmasa ber a ni. Rev. DE Jones (Zosaphluia) chuan kum 1898 atangin sorkar puihnain sikul a hawng tan bawk a, kum 1897-ah Lungleiah sikul hawn a ni bawk.

Pi leh pute kha ramhuai hlau rêng rênga khawsa an ni a. Inthawiin sa leh khua an bia a, tihlâwm tur tinrêng dapin malsawmna dawn an tum thin. Nun thlamuang lo leh indo rêng rênga khawsain chak zâwk nih an inchuh a, khawsak phung hniam êm êm siin hriselna lam an ngaihthah hle bawk. Mi lu la hnam leh hmuh theih loh leh puithuna âtthlâk tak ring hnam an ni. Kan dinhmun ang hian kal zêl ta ila, kan ral a nih loh vêk pawhin sakhaw dang bia-in ram thim vei ngai tak kan ni ngei ang.

Hêng zawng zawng hi kan Zosap missionary-te khân an hmu nghâl a, a sutkianna kawng awmchhun chu zirna leh Pathian thu a ni tih an hria a. Isua chanchin tha min rawn hrilh a, A, Aw, B min zirtir a, tunah chuan ziak leh chhiar thiam hnam kan lo ni ta. Kohhran min dinsakin kalphung fel tak min duansak a, hnam dang hrim hrim chemhâr thin khân a tha zawnga thiana siam dan te pawh kan lo thiam chho ta.

Kawng tinrênga kan hnam hmasawnna an ni a, kan ram leh hnam lungphûm phûmtute an ni. Lalpan kan pioneer missionary Sap Upa leh Pu Buanga-te hmangin thil ropui tak min tihsak avangin Pathian hnênah lawmthu i sawi ang u. Mizo mipuite leh kan ram tâna an tangkaizia leh an hlutzia hi lehkha phekah hian ziah sên rual a ni lo.

Kan ram sorkar, kohhran leh mipui zawng zawngte hian January 11, Missionary Day hi hlut nachang hria ila, kohhran tin ten Pathian hnena lawmthu sawia inkhawmna hun atan i hmang theuh ang u. He hun ropui leh awmze nei tak hi kan missionary-te rawngbawlna avanga Lalpa fak leh chawimawi nân i hmang theuh ang u. Kan ram sorkar-in chhuti ni atan a lo puang hi a lawmawm hle a, Zofate khawvela kan awm ve chhûng chu tidanglam loin hmang chhunzawm zel thei ila a va lawmawm dâwn êm!

Thu lâkna:
www.mizobaptist.org/
www.mizoarchive.com/
www.misual.com/
www.zalen.co.in/

Friday, May 22, 2015

Work Culture



Thuhmahruai.
Kristian thurin Bible-ah chuan “Tu pawhin hna a thawh duh loh chuan ei pawh ei suh se,” (2 Thes. 3:10) tih hi fiah takin a inziak. He thu hi lamtuala lâm thin te leh Pathiannia inkhâwm ve zeuh zeuh te pawhin kan hre bel hle. Lamtualah Tlawng dung beat-in kan chheih hnawlh hnawlh a, sakei leh berâmte chu kan tla zâ dial dial thin. Biak in kawngkaa ‘back’ chhuakin sawrkar hmêl ‘kawngpui’ zawha in lam kan pan meuh chuan a bumboh êm vang nge hmangaihna leh lungrualna, thawhhona leh inthenawm khawvênna te chu ka thloh leh pheng phung mai thin.

Engkim awlsamna leh sum leh pai a luan zeih zuihna khawvêlah hian ei khawp hmuh hi chu a har lo khawp mai. Nghei lo leh tlachham lo, pêk chhuah tur nei chuang si lo hian a awm theih viau. Chuti ang dinhmuna ding te chu kohhran leh khawtlângah kan thahnem lo va, kan inthlahrung a; kan zârin rah a chhuah lo va, mite zâr zova nung tâwk tâwk kan ni zâwk si.

Taima hnam kan inti fo.
Kan taimâk dân erawh a dik em tih hi chhui tham fe a ni. Lo neiha ei zawng thin kan pi leh pute kha an inlâwm a, hah pawh sawi lovin ni tla van-vuaiin an thawk thin. Chuti chung chuan kum khat ei bâk an thar meuh lo va, an hahna leh an thawh chhuah erawh a inmil lo hle.

An thawh loh chuan ei tur an nei dâwn si lo va, chhûngkaw hrawk châwm nân rim takin an thawk thin a ni. Tunah chuan thut hmun atangin hna kan thawk tlangpui a, tha rum ngah aiin rilru leh ngaihtuahna sêng thiam apiang an ding chhuak ta. Hna thawh dân phung a inthlâk avangin mihring sûkthlêk pawh a inthlâk danglam ta vek a ni.

Hahdam takin hna kan thawk a, pawisa tam tak tak kan thawk chhuak a, taimâkna awmzia pawh hrilhfiah chawp kan ngai hial ta ve ang. ‘Sum ngah ngah hmêl tha’ tih te chu a saka sak mai pawh duh tâwk lovin a nunin kan nunpui ta tial tial zawng a nih hi.

Khaw hawi (outlook) tihzau a hun.
Central India lamah chuan an lo thawkrim hle. Keini’n hahdam taka kan hlawh zât ang tho hlawhin rim takin an thawk bîk a. ‘An peih mai mai mang e’ tih mai a awl khawp mai. Mahse, anni chuan an hna an tui a, ning leh peih lo takin an thawk lo va, haw nachang an hre lo hial zâwk a ni.

Europe mite chuan India mite chu an inthlahdah êm mai min la ti ve leh chhâwng a, US mite chuan Europe mite chu an inthlahdah êm mai an la ti ve leh chhâwng bawk. Pawisa thawh chhuah chu thuhran ni se, nuam ti taka an thawk thei bîk hi an entawn tlâkna êm êm chu a ni. A rem rem an thawk ve mai lo va, an tui zâwng tak thawk turin ‘tum’ fel tak an nei a, an tum tak an thawk bawk thin.

Boruak.
Mizoramah chuan zirna boruak a awm lo hle a; chuti ang bawkin hna thawhna boruak pawh a awm chuang hek lo. Kohhran thâwm a ring tulh tulh a, chuta a mawi tâwka ‘tel ve’ nih loh chuan pa dâr ben kan ni thaw thâng ta mai. A châng chânga lamtual dai ve zeuh zeuh thin nih loh phei chuan pa râwn tling nih a har hle. Tawngtai ruala a tâwp khârtu nih ve zeuh zeuh te pawh a ngai.

Hna hi thawh tur a ni.
A sawia sawi chi a ni lo. Taima taka hna thawh duhna hi kan culture-ah hian bet tlat se a duhawm hle. NLUP-te pawh hi a tha; tam takin an din chhuahpui rualin kan hman thiam loh avangin kan work culture a tichhe tel tlat a ni.

Zing thawh hma te hi kan culture-ah a bet tlat tur a nih laiin dar 8:00-a sikul tan pawh kan huphurh êm êm a. Naupangin chaw an nghei kan hlauh êm êm laiin puitling zâwkin kan nghei khalh hlauh thung si. Kan work culture hi a hahdam lutuk tawh a ni. Rim taka thawk thin hnam kan nihna kha chhawm nun zêl a châkawm mang e.

Mizo culture tia kan sawi thin ‘taimâkna’ leh ‘tlâwmngaihna’ kha tunah chuan rial angin a ral tial tial. A sîr lehlam atanga thlîr chuan Mizote hi kan lo taima fâl bîk rêng rêng lova, kan lo tlâwmngai bîk chuang hek lo. Keini aia taima leh tlâwmngai hnam dang an tam lutuk tlat.

Khawvêl tukverhah dâk chhuak ila, mite taimâkzia leh thawhrimzia te hi hmu ve ila, rual i awt ang u. Work culture hahdam tak hi kalsanin rim takin hna thawk ila, kan tui zâwng leh nuam tih zâwng tak thawk thei turin tan i la sauh sauh ang u. Sum ngah ngawt hi hlimna a ni lo tih hre reng chung siin sum ngawt kan ûm ang lawi bawk si. Hahdam taka thawkte ai chuan taima leh rinawm taka thawkte hi an hlim zâwk a, khaw lum vanglai pawha thlan far ngai mang lote ai chuan thlan tui luang zawih zawiha thawktute hian fak an phu a, malsawmna pawh an dawng thin.

Hlawhtlin thiam lo hnam kan ni.
Kan mi hmasate kha rim takin an thawk a, an hlawhtling ta maw tihah an châwl ta mai thin. An thawhrimna zâr zova hahdam taka awm an tum luatah hma lam pan aiin an hnung tawlh ta fo mai. Hnam changkâng zâwkte chu an hlawhtlinna a san poh leh an tang zual sauh a, malsawmna an dawn nasat poh leh an taima zual sauh emaw tihtur a ni.

Khawvêla kan awm chhûng hian hlawhtlinna tak tak a awm thei ngai dâwn lo. A nei tam apiangin neih belh an duh thin. Hlawhtlinna dik tak chu thlen chin atanga hmasâwn zêl duhna hi a ni. Hlawhtling nia inngai a, kan thut chawlh mai chuan mi hlawhtlingte zâlna hmuna zalh tlakin tâwpna ni kan vui liam lo vang. Taima leh rim taka thawh hi hlawhtlinna kawng a ni a, kawng dang zawh tur a awm lo.

Tuesday, April 28, 2015

Book of the Year chungchang bawk



Vanglaini April ni 17 chhuaka Mafaa ziah ‘A phêk ropui chungah’ tih leh April ni 25-a Pu Lalzuia Colney ziah ‘Book of the year chungchang kha’ tih ka lo chhiar atangin rilruah eng eng emaw a rawn inbin lût ve a. ‘Thingthu pahnih chauh chu an insual a, a alh tha duh lo’ an tih vang pawh ni chuang lovin insual si lo; tum thuhmun, ngaihdân hrang inkârah ka lo tla zep ve teh ang.

Vawi 25 zet Book of the Year an thlan tawh zîngah Mafaa chuan thlan âwm tak a tih 5 pawh tling mang lo khân a sawi a. A tarmit atân kan lo tang ve ngawt pek a. A thahnem ngaihna kha mitdel tân pawh fiah lo ruaia hmuh theih khawpa chiang a ni. Ka lo hmuh ve dânah pawh ‘tunlai’ lehkhabu chhuak hian ‘hmanlai’ chhuak kha a pha ta lo hle.

Tunlai hla hi chu a ‘changkâng’ vah mai a. Hrilhfiah chawp ngai lovin amah leh amah hi a inhrilhfiah sa thlap nia. Thu chheh mawi leh tawngkam lungkuai awm si lovin “Khaw maw, i thingpui sen hâng chu” tih ang chauha ‘simple’ leh ‘mâwlmang’; literature mit atanga pa sawntlung tawih tawh ang maia hlutna nei lo a ni. Chanchin bu hlui te chu thil fûn nân tal a la tangkai a!

Pu Lalzuia’n Book of the Year thlan dân a rawn sawifiahna kha uluk takin ka chhiar a. Language criteria atanga teh chuan ‘âwm’ tak tak a awm maithei. Mahse, originality & creativity atanga teha sitawm ve tak tak erawh a awm leh zeuh thin.

Tlangvâl fel deuh te chuan nupui tur atân hmêl tha leh pian nalh ngawt melh lova nungchang melh tel nachang an hriat tawhna khawvêlah hian a kâwm leh bu pianhmang mawina te, chhut dik leh fiah dân te atanga kan lo la teh fo leh he criteria hian mark a la pu hnem ber tlat hi a mak ka ti ve deuh. Tunlaia lehkhabu mawi leh changkâng tak tak ai chuan hmanlai chhuak, chhuat nawh puan hmêl pû; a chhûng thu erawh rangkachak tluk zet te kha ka la khâl ning thei lo.

India rama civilian award sâng ber Bharat Ratna hi kum 1954 atangin an sem tan a, kum 2015 hi a kum 61-na a ni. Chutih laiin dawng tlâk an awm loh avangin a kâr lakah an âwl zeuh zeuh a, belh khâwmin kum 39 lai chu an pe lo. Civilian award sâng ber dawttu Padma Vibhushan pawh kum 1954 atanga pêk tan tho a ni a, dawng tlâk an awm loh avangin a kâr lakah belh khawmin kum 11 an âwl bawk.

The Pulitzer Prize hi khawvêl award ngaihven hlawh leh sâng ber pâwl a ni a. Kum 1917 atanga sem tan a ni. Novel award tih kha kum 1947 atangin Fiction tia thlâk a ni. Fiction bîkah kum 1917 atanga kum 2014 thleng khân a kâr lakah kum 11 lai lawmman dawng tlâk an awm loh avangin an pe lo.

Lawmman (award) rêng rêng hi a petuten pêk tlâk nia an ngaih an pe thin. An tehfung atanga teha tling lo pui chu ‘pêk ngei ngei tur alawm’ tih avangin an pe ngawt ngai lo. Chu chuan award petute a tiropui a, a dawngtute a tihlu zual bîk bawk. The Pulitzer Prize te, The Man Booker Prize dawngtute lehkhabu hralh a kal êm êm nachhan chu award petute miin an rin êm vang a ni. NLUP mah dawng tlâka an ngaih te chauh an pêk hi maw le!

MAL pawh hian kalphung fel tak a nei a. A kalphung ang chuan a kal a ni mai a, sawisêl theih ka nei lo. Pu Lalzuia sawi angin “Thlan ngei ngei tur” a ni tlat a, pawnto hla bu mai mai pawh a aia tha a awm loh chuan thlan a ni nulh thei. He kalphung hi thlâk danglam a that ka ring. MAL tihlutu chu ‘mite rinna’ a ni. Thu leh hla lama mite ngaihzâwn Mafaa’n a sawi avang pawh hian MAL hlutzia leh pawimawhzia a hriat mai âwm e.

Tunlaiah social media a lâr hle a. Mi tam takin chhiar keuh keuh aiin bih cheuh cheuh kan peih tawh zâwk a; ziah melh melh aiin hmeh neuh neuh kan tuipui tawh zâwk bawk. Suangtuahna rama thlawh delh delh aiin ‘chat’ nuih ver ver kan thlahlel a; ngaihtuahna sâwr bing vang vang aiin inkhâwm lai takngial pawha online rûk zuk zuk kan hreh ta lo.

Hrânghluiten lunglênna khawvêl an fan lai khân thu leh hla tha tak tak an phuh chhuak a; thangtharte hlimna ûma an tlân suau suauna khawvêlah hian ngaihhlut zâwng a dang ta. Lehkhabu tha te hi ngaihhlut nachang kan hre lo tulh tulh a, lehkhabu lei nâna sum sên ai chuan duhzawng lei turin kan ke a hmanhlel a, a nih loh vêk leh lei loh law law pawh kan la thlang ta zâwk fo.

Mizote hi thu leh hla lama sâng tak kan ni. Khawvêl changkânna a zuan rual hian kan thu leh hlate pawh hian hma a sâwn ve zêl tur a nih laiin a hniam tual tual emaw tihtur a ni. MAL hi thu leh hla lama tui mite chuan nu leh paa kan neih a ni. ‘Thu leh Hla’ chanchin bu hian hlut a hlawh hle thin kha a ni a, tunah chuan model thlalâk chuanna magazine hi hralh a kal ta hle mai.

Insiamthata inennawn fo hi mihring naran mai ni lo mi fing zia a ni. Sawisêlna an pai dai mai ni lovin chaw tui takah an lo chhûm hmin hmak zêl. Book of the Year kum tina thlan tur a nih laiin ‘kumin chu dawng tlâk khawpa tha a awm lo’ tiin pe lo ngam sela, chu chuan ziaktute a titang ang a. Dawng tlâk khawpa tha ziak turin ngaihtuahna an sêng nasa lehzual ngei ang. Mizo tawh phawt chuan Book of the Year hi kan ngaisâng a, ngaihsân tlâk ni zêl turin a hmalatu MAL-te tang zual deuh deuh teh se.

Monday, April 13, 2015

Adaptability



Scientist-te chuan khawvêl hi kum tlûklehdingawn 4.54 vêl niin an chhût a. Khâ’ng kum zozai kal taah khân khawvêl hi a lo ding khaw chhuak tawh a. A chhûnga chêng mihring leh ramsa, sava leh sangha chi hrang hrang te pawh an lo dam khaw chhuak tawh bawk.

Evolution theory atanga kan thlîr chuan thil nung chi hrang hrang te hi an awmna hmun a zirin an insiamrem (adapt) thin. Leilung hi a danglam nasa thin hle a, Hlimen leimin vak tum khân tlâng kârah tui chhûnga awm thin thil nung ruh an chhar a nih kha. Kan ramah ngei pawh danglamna nasa tak a lo thleng tawh a ni.

Khaw lum leh vawh dân te hi a danglam nasa hle. Ramsa tam tak an thi a, mihring te pawhin harsatna namên lo kan tâwk mêk a ni. Kum 1880 atang khân khaw lum lam chu kum tin 1.4 degrees Fahrenheit (0.8 degree Celsius)-in a pung hret hret (NASA's Goddard Institute for Space Studies). Montana's Glacier National Park chuan kum 1910 khân vûr tlâng (glaciers) 150 a nei a, tûnah chuan 27 chauh a nei tawh. Kum 2040 emaw a aia hmaah Arctic-ah chuan nipuiah vûr a awm tawh lo vang.

Sakhi, sazuk, zebra leh sakawr te hi chhûngkaw khat an ni. Sakhi leh sazuk te hi a mal emaw a rual tlêm têa chêng thin an nih avangin invên nân ki hreu an nei a, zebra leh sakawr te erawh a huhoa chêng thin an nih avangin invênna (ki hreu) an mamawh lo va; amaherawhchu, zebra te chu an inhriat hran theih nân an rawng a tial thung.

Rannung thenkhat chuan thla (wing) tê reuh tê, hman tlâk miah loh an nei. An awmna hmun a zira an insiam danglam (adapt) vang a ni. Satel leh sumsi hi thlahtu pakhat an ni a; amaherawhchu, an awmna hmun avangin an danglam a ni.

Khuarêl danglamna hi hmachhawn a, dam khaw chhuak tur chuan insiamrem (adapt) kan mamawh thin. Kan ramah thil thar leh danglam tam tak a awm a, chû’ng danglamna hmachhawn tur chuan mi tin kan insan ruh a, kan tuang kan tihchhah a tûl hle.

Sawrkarin zu a zuar a, kohhran leh khawtlângin nasa takin kan dodal a, kan tihtur dik tak tiah kan inngai pawh a ni maithei. Zu in turin tu mah kan inti lova, tu man zu hi kan fak bawk hek lo. Thuneitu sawrkarin zawrh a tum a nih chuan a leitu tur mipuite hi he chona hmachhawn tur hian kan insiamrem (adapt) a tûl zâwk a ni.

Zirna leh khawtlâng tâna tha nia ngaiin sikul tan hun tihhma a ni a. A enga mah hmain kan sawisel luai luai a, kan do a, sût leh turin kan nawr chiam ta mai hi a mak ka ti. Thil engkim hian thatna leh that lohna a nei ve ve. A thatna emaw a that lohna lam chauh emaw kan thlîr chuan thutlûkna fing tak kan siam thei ngai lo vang.

Sikul a tan hma a nih chuan chhûngkua kan insiamrem mai tur a ni. Nunphung ngai renga nun kan tum tlat chuan engtin nge khawvêl danglam rengah hian kan dam khaw chhuah theih ang? Kum vaibelchhe 65 kal taa ‘Cretaceous-Tertiary extinction’ (dinasour thih rûnpui) te, kum vaibelchhe 30-35 kal taa ‘Eocene–Oligocene extinction’ (tuifinriata chêng thih rûnpui) te leh kum 15,000 liam taa ramsa lian mammoths, ground sloths, sakawr, sanghawngsang, sakeibaknei thih rûnpui ang mai khân kan thi bul thei a, dam reng siin thi tluk hialin kan awm thei bawk.

Sikul bân hma avanga naupang nun ngaihtuahawm ta riaua kan hria te hi a lo ni lêm lo ve. A hmasa bera hlâwkpuitu chu zîng kâr pawh nei mang lo nu leh pate an ni. Mihring mihrinnaa tih kan tum loh kha dân hmangin thil tha tihtir kan ni a, kan nunphung siam thatna a va ni tehlul êm!

Mi insiamrem thiam te chuan sikul bân hma hi remchângah lain music, dance, tuition, etc. class lâk nân an hmang theuh mai asin. Naupang awm mai mai tur kan ngaihtuah a nih si chuan tunhmaa ‘hun awm lo’ kha tunah chuan hun tha tak an nei ta si a, engtin nge kan tih dawn le?

Thil thar do hrim hrim hi an awm a. Political party pakhat hmalâkna party dangin an do bur ang hi a ni mai âwm mang e. Opposition party hian ministry siam mêktute hi an khalh ngil tur a ni a, an hmalâk dân engkim an enpui ang a, an nawr kal tur a ni. Kan kalphungah erawh hmasawnna awm si lova sawisêl lamah kan ramtang a, sawrkarna siamtute lahin insiamrem chu sawi loh lal kan hrawt zêl zâwk si.

Nimina tha kha vawiinah chuan a lo tha leh tawh lo va. Vawiina mawi kha naktukah chuan a lo hlui leh tawh a. Naktuka rim tui kha thla lehah chuan a lo rim chhe mai thin. Ni tina danglam khawvêlah hian eng thil pawh lo thleng se, a hmachhawntu mihringte hi kan pawimawh ber.

Ramsa leh sava te chu insiamrem thiam lo pawh ni se, mihringte hi chu finna chungchuang bîk neia Pathianin min siam avangin kan insiamrem thiam tur a ni. Kan hmaa awm hi a ngai reng lo va, kan rilru pawh a danglam fo thin. Sawrkar hi a mumal lo a ni hran lo va, kan hun tawng a zir zêlin thutlûkna a siam mai zâwk a ni.

Kum 1864 daih tawha Herbert Spencer-an ‘survival of the fittest’ tia a lo sawi kha tûn thlengin a la nung (applicable) a, hemi thu phênah hian insiamremna (adaptability) hi a bet tlat a ni. Mi insiamrem thiam lo chu an lungngai a, an buai a, an mangang a, an thi thuai thin. Mi insiamrem thiam erawh dam khaw chhuak turin an fit a, dam tlâk pawh an ni.

Wednesday, March 18, 2015

Kristian Chhungkua



Mizo inneih dân kan sawi ruala a themtleng tê zâwk chu inthen dân hi a ni. Mihring zia chu famkim lo a nih angin hmangaihna kawngah pawh hmangaih dân kan thiam lo fo va. Induat dân leh induhsak dân pawh kan zir thiam hleithei lo chu a nih hi.

Hnam dang te atang hian chhungkaw inhmangaih dân leh inenkawl dân zir tur tam tak kan nei. Midang te chu tha taka kan nuihpui bâwk bâwk theih laiin kan chhûngte erawh bak deuh hlakin kan bia a; mi kawppuite nêna kaldun kan hreh loh hle laiin kan kawppuite nêna kaldun erawh thih hreh takin kan hreh fo. Chhungkua hi khawvêla kan awm chhûnga Alpha leh Omega, a bul leh a tâwp a ni.

Mizo hnam dân leh Kristianna phuah pawlhin kan innei a, kan thutiam lâkna erawh Pathian leh Kohhranhote hmaah a ni thung. Chu thutiam chu khawtlângin min hriatpui a, ram dânin a pawm thlap a ni. Inneih atanga ni sawmthum chhûngin Marriage Registrar hnênah inneih certificate kohhranin a pêk chhuah kan thehlût ang a, Marriage Registrar chuan inneih certificate min lo pe chhuak ang. Chu chuan kan inneihna kha dân hnuaiah dik taka kalpui a ni tih a tichiang.

Mizo hnam dânah inthen dân hrang hrang a awm a, tunah phei chuan The Mizo Marriage, Divorce and Inheritance of Property Act, 2014 avangin inthen dân thar siam a ni a, hmeichhiate hamthatna eng emaw zât siamsak an ni ta. Hei hian hmeichhiate tihuangtau lo hrâm se ka ti hle.

Kristian hming inchhâl, biak in hawng meuha innei zîngah kum khat êm pawh inkawl hman lova inthen leh ta eng emaw zât an awm. Kan inneihna hlutzia leh Pathian hmaa kan thutiam nghehzia kan hre chiang lo pawh a ni mahna. Mihring induhna leh inngainatna ringawt hi chuan thla tam a daih ngai lo rêng a ni.

CKTP rorel report 2015-in a târlan dânin kum 2014 chhûng khan biak ina innei tuak 1650 (40.57%) leh hmun danga innei tuak 2417 (59.42%) an awm. MTKP rorel report 2015-in a târlan dânin kum 2014 chhûng khan dan puitlinga nupui pasal nei tuak 424 (57.06 %) leh dân te-a innei tuak 319 (42.9 %) an awm. Hêng bâkah hian kohhran hrang hranga innei eng emaw zât an awm bawk.

tlangsam.blogspot.in târlan dânin Mizoram Compulsory Registration of Marriage Act, 2007 hman tan ni April 1, 2008 atanga April, 2014 thleng khân dân ang thlapa innei register zât chu 12,554 an tling a; Kristian 12,278, Buddhist 259, Hindu 17 an ni. Awareness that tâwk loh avangin innei record hi a la mumal vak lo va. A bîk takin Chakma awmna hmunah register an la tlêm hle niin Dy. Registrar General of Marriages chuan a sawi nia târlan a ni.

2005 khân United States-ah chuan inneihna tum maktaduai 2.2 a awm a, innei rate chu mihring 1000 zêlah 7.5 a ni. Inthen rate chu mihring 1000 zêlah 3.6 a ni. 2006 khân Canada-ah chuan inneihna tum 1,49,236 a awm a, 70,828 inthen an awm. Innei hmun thuma thena hmun khat zêl chu kum 30 an inneih hmain an inthen leh a ni.

Lovetoknow.com târlan dânin khawvêl puma inthenna tam dân chu heti ang hi a ni:

· Lâm mite leh Choreographers - 43.05%
· Zu dawr nghâktute leh a hmuna mite - 39.43%
· Massage Therapists - 38.22%
· Pawisa khelh leh nuam tawlhna hmuna mite - 34.66%
· Industry leh workship-a thawkte - 32.74%
· Athletes and Entertainers - 28.49%
· Thuziak mite - 15.92%
· Veterinarians - 11.04%
· Pilot - 10.96%
· Scientists - 8.79%
· Sakhaw rawngbawltute - 5.6%
· Optometrists (Mit power check-tute) - 4%
· Military Members - 3.7%
· Agricultural Engineers - 1.78%

Barna Group-in mi chi hrang hrang an kawmna leh interview an neihna atanga a lan dânin sakhaw hrang hranga nupa inthen dân tlangpui chu heti ang hi a ni:

· Protestant - 34%
· Muslim - 31%
· Jewish - 30%
· Catholic - 28%
· Hindu - 12.4 %

darndivorce.com târlan danin khawvêl puma inthenna tamna ramte chu:

· Sweden - 54.9 %
· United States - 54.8 %
· Belarus - 52.9 %
· India - 1.1 %

America rama inthen dân tlangpui chu:

· 11 % Puitling nupa inthen.
· 25 % Vawi khat tal nupui pasal then tawh.
· 34 % Kum 33-52 inkar inthen.
· 37 % Kum 53-72 inkar inthen.
· 18 % Kum 73 chin chunglam inthen.

Inthenna tihtlêm:

· Sum leh paia intodelh hmasak hian inthenna 30% a tla hniam thei.
· Kum 25 chung lama nupui pasal i neih hian inthenna 24% a tla hniam thei.
· Nu leh pa lungawina nupui pasal neih hian inthenna 14% a tla hniam thei.
· Sakhuaa rinna nghah tlat hian inthenna 14% a tla hniam thei.
· Lehkha thiam hian inthenna 13% a tla hniam thei.

Times of India târlan dânin India ramah Mizoram chu nupa inthen leh awm hrang tamna ber hmun a ni a. Mipa nupui then zînga 4.8 % chuan nupui an nei tawh lo va, hmeichhe pasal then zînga 6.9 % chuan pasal an nei tawh lo. Hei hian a târlan chian êm êm chu kan Kristianna hian kan nupa nunah kawngro a su lo hle tihna a ni.

Kohhran Dân Puitlinga inneih kan inzirtir nasa a, kohhran tinah thalai pâwl hrang hrangten tan kan la a, hma pawh kan sâwn hle. Amaherawhchu, he inneihna dân hian kan nupa nun a khawih che pha ta meuh lo. Inneihah kan duhtâwk niin a lang a, a bul tanna chauh a ni zâwk si. Kristian chhungkaw dik tak din a, thih thlenga rinawma nupa kawp chawi ni tura kan intuai thar leh a tûl hle. Nupa counseling lâk nachang te pawh hriat a hun ta.

Kristian chhungkua, inthen leh mai mai tawh lo tur din tura Kohhranhote hmaa inneih duh tâwk mai lovin Pathian hmaa innei kan ni tih hriat a, kan inneihna hian chatuan a hawlh a ni tih kan hriat thar leh a pawimawh hle. Sakhaw dang betute mah heti khawpa an rinawm a, an inneihna a ngheh chuan Pathian nung betute inneih chu a nghet lehzual tur a ni. Pathianin inneihna hi a siam a, inthen tur chuan a chhan kha Pathian pawhin a pawm tlâka dik (valid) a ni tur a ni.

'Kristian chhungkua’ tih hi a mawi a, a famkim a, a ropui a ni. He chhungkaw zahawmna leh ropuina tihmingchhiaa tihmêl mâwktu ni lo hrâm ang che. Mihring pawisawi mai kan ni lo a, Pathian pawisawi kan ni zâwk. Ram leh hnam, khawtlâng hmêl lanna ber chu chhungkua a ni si a.

Friday, March 6, 2015

No VIP/VVIP



Bharat, ram ropuiah hian mi zawng zawngin VIP nih kan châk vek a. Hausa, rethei, keimahni tâwkah pawimawh êm êm vek kan duh. Kum 2009 atang daih tawh khân ‘VIP culture’ tih hi mithiamten an lo debate tawh a. Amaherawhchu, vai ngal sâng, intilal tak tak te thin leh lungah erawh a tla na lêm lo hle.

Sweden ramah chuan mi tu pawhin (thingpui sem atanga minister thlengin) traffic rule an bawhchhiat chuan chêng 1200 – 28000 thleng an chawitir thin. United Kingdom-ah chuan VIP culture hmuh tur a awm lo a, mi lâr emaw officer lian emaw pawh ni sela, dân bawhchhia chu hremna a thuhmun vek. Japan ramah pawh dân hnuaiah tu mah an danglam lo. New Zealand-ah chuan Prime Minister Helen Clark chu motor a khalh chak avangin man a ni.

2013 kum tâwp lama Delhi Assembly election-a rawn invawrh Arvind Kejriwal chuan VIP culture tihtawp a tum a, VIP anga enkawl a duh lo. Amaherawhchu, Jan Lokpal bill pass a nih tâk loh avangin a bâng a, 2015 inthlanah chuan Assembly seat 70-ah 67 la-in namên lovin a rawn chak leh ta a ni. Tunah pawh VIP/VVIP anga enkawl a duh lova, mi pangngai (common man) anga awm a tum tlat a ni.

NDTV hmalâknain tunah hian ‘No VIP campaign’ kalpui mêk a ni a. Ram chhûng hmun tinah a darh zau zêl. No VIP/VVIP campaign-in a tum ber chu VIP culture tia an sawi thin, minister, MLA leh sawrkar hotu lian te intih lalna mai bâkah an chhûngte intih-milenna tihbo a ni. A bîk takin minister/MLA fate hi an pate avangin an lo chapo ta thin a. Midangte hmuh hniamna leh deusawhna an chhâkchhuak fo va. VIP emaw intiin security check paltlang an duh lo fo.

Mizoramah pawh heti ang thil hi sawi tur a awm leh zeuh thin. Mipui vote hlu tak avanga tling thei chauh minister/MLA te hian VIP emaw an inti thin a. An pawimawhna kan sawi nêp ni lovin an pawimawh dân hi lalna ni lovin thawhrimna zâwk a ni.

Hmân deuh khân SP, Traffic-in “Minister leh MLA-te hi khuallian tura an sâwmin hma taka thlen a mawi si lo va, tlai deuh hlekah an chhuak a, a hun taka an thlen theih nân kawng kan lo sialsak thin...” a ti. Kohhran upa leh Pastor-te pawh thu an sawi dâwnin pawimawh âwm takin tan dâwnah an thleng chauh ngai lo va, mipui kal hmain an thleng zâwk thin. Minister/MLA an nih avanga thlen hma kha a mawi lohna a awm bîk miah lo.

Traffic jam tur hre sa vekin hma deuh hlekah chhuak mai sela, an thlen hma deuh leh an lo teihawi anga ti nia. Pawimawh bîk riau nih duhna rilru hi paih bo a hun ta hle. Kohhran upa leh Pastor-te hi ‘rawngbawltu’ kan ti a, mite tâna hna thawk turin kan beisei thin. Anni pawh hi VIP culture-in a ei ve mêk niin a lang. Kohhran leh sawrkar hi inzawm si lo, kaldûn a ni. Kohhran upa leh Pastor-te mipuite tâna thawk tura kan beisei laiin ram hruaitute erawh lal anga kan en daih hi a fuh zân lo.

Chapchar kût ni khân chawhma dar 11:30 vêlah Zarkawtah ka tlân a, Chanmari lam atanga rawn phei VIP light vuah kha traffic jam kârah a rawn inhnawh nasa mai a. Horn a hmet ri tuar tuar a, tihnghaihna awm hek lo, two wheeler takngial pawh a tlân hleithei lo kha a ni a. Traffic police kha an khawngaihthlâk hlein ka hria. Hlauh nei tih hriat tak khân an phi sek a, tihngaihna an hre bîk si lo. Car chhûnga chuang kha ka hmu lo nachungin a pawimawh hle ang tih chu ka ring, chu ai mah chuan a inti lal hle niin ka hria a ni.

Tlai dar 5:30 vêlah Dawrpui pheiah ka tlân a, traffic a jam nasa a. Ka hmaah chuan taxi-ah hian dam lo an phur a, emergency a nih avangin horn a hmet deuh reng a. A bula two wheeler tlân te chuan horn an lo hmet ve tuar tuar bawk a. Dam lo phur tih hre reng si thenkhatin ken an tum lawk lo tih ka hmuh khân mak ka ti hle a ni.

VIP kan ngaihdan leh kan hmuhdan hi a kûng thelhin kan thelh niin a lang. India ram lairil zâwkah VIP culture tihbo tuma tan an lâk mêk laiin Mizoramah pawh he culture hian zung a kai nghet ve ta hle a. Mahni engmah ni si lo, nu leh pa leh chhûngte avanga lo inlâk len ve ringawt te hi zah ngawih ngawihna tham a ni.

VIP dik tak, mipuite hian kan nihna kan inhre thin lo va. Lal nei hnam kan nih thin vang nge kan vote hlu tak avanga nihna chelh thei chauh te hi lal nihna kan pe a. An chhûngte thlengin kan tlawn a, an fate thlengin ram leh khawtlânga VIP-ah kan siam ta zêl a nih hi. Nang leh kei hi kan harhchhuah a, he VIP/VVIP culture hi tibo tura tan kan lâk a hun ta. Mi zawng zawng hi Pathian leh dân hnuaiah kan intluk tlâng vek a ni.

Thursday, February 5, 2015

SECURITY



Security (himna) hi khawi hmunah pawh a pawimawh êm êm a. A la pawimawh zêl dâwn a ni. Ram changkâng apiangah mipuite himna an ngai pawimawh thin. Himna tel lo chuan hlimna leh hmasâwnna a awm thei lo. Indian Constitution pawhin mimal, khawtlâng, ram himna a ngai pawimawh hle. Part IV ‘Directive Principles of State Policy’ Article 38 (1) The State shall strive to promote the welfare of the people by securing and protecting as effectively as it may a social order in which justice, social, economic and political, shall inform all the institutions of the national life. Seventh Schedule (Article 246) hnuaiah union leh state sawrkarin mipui himna turin security law a siam thin ang tih a chuang. Heta ‘security’ a tih hi khuarêl chhiatna, misual, sum leh pai leh thil danga himna a ni.

Union Home Ministry annual report 2006-2007-a a lan dânin kum 2006 chhûng khân Mizoramah himna tichhe thei thil thleng râpthlâk tum nga chiah a thleng a, mihring thihna record a awm lo. Chuvang chuan ‘peace bonus’ kan dawng a nih kha. Peace bonus dawn kha thil lawmawm tak a nih rualin kan lo muang lu deuh nge ni tûnah chuan dawn chu sawi loh in-rûk, inthah, pâwngsual thâwm kan hre âwl ta lo.

Kristian ram ni si, mahni intihhlum, tualthah, pâwngsual leh rûkrûk te chu ni tin chanchin thar mawitu a ni ta. A thenin zu an buaipui a, a thenin sakhua an buaipui a; that lehzual beiseiin theih tâwp kan chhuah a, that ahnêkin ni tin, thla tin, kum tin kan chhe tial tial chu a nih hi. Bible-in eng tin nge a sawi “Ni hnuhnungahte chuan hun khirh takte a lo awm ang.” (II Tim. 3:1) “Mi sual leh tihdertute erawh chu mi bum leh buma awmin an sual zual deuh deuh ang.” (II Tim 3:13) Khawvêl hi a chhe tial tial a, sualna pawh a pung tual tual dâwn. Sualna do lêta mipuiten himna kan neih theih nân kan thawh chhuah a hun tawh hle.

United States chuan kum 2014 khân social security atân 857.319 billion dollar a dah a, hei hi budget zawng zawng 3650.526 billion dollar atangin 23.48% a ni. Heta tang pawh hian security pawimawhzia chu a hriat theih mai âwm e. Hmasâwnna hi himna hnuaiah lo chuan thawh theih a ni ngai lo.

Mizoramin khawiah te hian nge security kan mamawh tih han târlang ila.

Food Security
Ei leh bârah hma kan sâwn a tûl hle. FCS&CA lam atanga thu kan hriat thin chu “Chuti thla chhûng tla tur FCI kudam-ah buhfai a awm,” tih a ni. A rei lam lah a tawi thei bawk si. Food security kan nei chhe hle a, eng emaw hlekah tâm mai thei kan ni. Mi, a ril a tâm tawh chuan pawisak a nei lo va, mi hlauhawm tak a ni thin. Ei leh bâra intodelh tura mi tinin hma kan lâk a tûl. Chuktuah huan siama kan ram neih te hi a tangkai zâwnga hman nachâng hriat a hun ta. Mi hausaten an huanah thil tangkai chin nachâng hre lova intihhlimna hmun ang leka an chan hi ka lo ui thin

Economic Security
Ei leh bâra intodelh hi sum leh paia intodelhna a ni. Miin ei tur a neih chuan sum thawk chhuak turin theihna a nei a, huaisen leh taima takin hna a thawk thei ang. Ui ang maia chaw nawi tla chhar tuma mi hausate ke bula mei phêt mût mût a hun tawh lo. Buhfai man sâng, tui bill sâng, leiman sâng, electric bill sâng, thisen sâwngbâwlna man lâk leh thil dang dang avanga kan buaina te hi sum leh paia kan intodelh loh vang a ni. Mizorama bill leh tax kan pêk te hi a sâng hran lo; pêk tur kan neih miau loh avangin ‘a na’ kan ti ta êm êm a ni. Thawh chhuah tam a pawimawh rualin inrenchem thiam a pawimawh. Duh ngah lutuk hnam atang hian mamawh chauh nei thiam hnamah i inlet daih teh ang u.

Social Security
Mizorama kan mamawh êm êm chu social security hi a ni. Hei hian mimal, chhûng tin, khawtlâng leh ram pum a huam a ni. Aam Aadmi Party chuan Delhi Assembly election lo awm turah CCTV tam zâwk dah an tiam a. A tum chu social security a ni. Hmeichhe himna pawh ngaih pawimawh lian ber pâwl a ni. Chhiatna tam zâwk thlen chhan hi security that tâwk loh vang emaw a mawhphurtute inthlahdah vang emaw a ni châwk.

Kan in sak dânah te hian himna kan dah pawimawh ber lohzia a lang. Lei min nasa tak tuara thihna hial a thlen fo nachhan chu security that tâwk loh vang a ni. In kan sak dâwnin leilung a him tâwk em tih te, ADA/AMC thutlûkna ngaih pawimawha zawm te hi kan tihmâkmawh a ni. In sakna châk kan hman te hi a man tlâwm ringawt melh lovin a tha thei ang ber, lirnghîng leh thlipui dâwl zo ngei tur hman tum hrâm hrâm ila.

Electrical wiring fel loh avangin buaina kan tâwk fo. Tûnhma deuh khân earthing te hi tûl lo an ti fo a, lightning rod/conductor te pawh in tinin vuah nachang hria ila a tha hle ang. Mei chhêmna hmun, gas cylinder leh a thuk kan dahna hmun te hi thlan fimkhur a tûl hle.

Hmun thenkhatah chuan private security duty an nei thin a, kan ramah pawh eng tikah emaw chuan kan la mamawh ve ngeiin a rinawm. Râlmuang leh him emaw kan intih lai hian kan him lo ru viau tawh a ni. In tinin CCTV kan dah thei lo a nih pawhin kawngkhâr kalhna tha tak siam a, miin an rawn kik a nih pawhin hawng nghâl mai lova (peep hole siam ngei ni se) bih/en hmasak phawt a finthlâk hle ang. Kawngkhâr thuah hnih nei siam te pawh hi thil tha tak niin a lang. Tukverh iron bar kan siam lo a nih pawhin a glass te hi vawi khata keh nghâl mai thei lo chi hmang hrâm ila.

“Walkable city is liveable city” tih ngawt pawh a ni ta lo. Tu hian nge hriam keng tih kan inhre si lo va, nunau phei chu zân mu tha thei lovin an thlabâr hle a ni. Security hi hriamhrei kawl lamah ni lovin hriam kawltute laka himna a ni mah zâwk awm e. Hriamhrei hi mahni invên nân thil tha tak a ni; ama’rawhchu, hriam kawltute hi midang tinatu an ni fo thin. Kan hriam kawl avang hian midang an ralmuan loh phah thei tih hriain i fimkhur lehzual ang u.

Security chungchang hi tum khata sawi zawh sên chi pawh a ni lo. Mimal, chhungkua, khawtlâng leh ram himna hi ngaih pawimawh berah neih ila. Kan mawhah i la ngam ang u.

Friday, November 28, 2014

Model Village



Khuh hawnna:
Dhyaneshwar Kolekar-a, kum 10 naupang, Nandal khua, Maharashtra-a mi tân chuan khawvêl hi a mawi a ni. Lehkha a thiam thei mai bâkah music leh sports a misa êm êm a, a tân chuan malsawmna hi a thuahin a rawn thleng a ni hawt mai. Tum khat chu ‘Community Impact Six Sigma project’ an tih chu an khua atanga hla loteah Cummins company-in an buatsaih a, Dhyaneshwar-a pawh naupang mit ennaah a va inentîr ve a. A mit pahnih chu a pual (cataract) a ni tih an hmuchhuak ta a. A mit pahnih chu an zai vat loh chuan rei loteah a del mai dâwn a ni. 2013 kum tîr lam khân Dhyaneshwar-a mit pahnih chu hlawhtling taka zai a lo ni ta.

January 2011 khân Pune atanga 110 kilometers-a hla, mihring maktaduai 5 vêl awmna hmun (Dhyaneshwar-a te khaw bul lawk)-ah thingtlâng mite dinhmun chawikânna tur ‘model village’ kalpui tan a ni. Heta tang hian nasa lehzuala kalpui chhoh zêl niin Dhyaneshwar-a ngei pawhin a lo vanneihpui ta a. Mizoramah pawh kan chhawr tangkai ve dâwn ta.

Model Village sawifiahna:
Model village thiltum ber chu economic, environment leh khawtlâng kalphung tichhe si lova thingtlâng mite dinhmun sawh ngheh, ram leilung hausakna hai chhuah, khawsak phung tihchangtlun, adt. a ni. A thiltum lian deuh deuh pathumte chu a tawi zawngin sawi mai ila – livelihood, infrastructure leh services tihhmasâwn a ni.

Model village-ah chuan zirna sikul tinah internet connection pêk an ni ang a, internet library hrang hrang access theihna pêk an ni bawk ang. In tinah toilet tha tak siamsak an ni ang a, tui connection pêk an ni ang. Leilung hausakna haichhuah dân tha zirtir an ni ang a, chhungkaw tinin in leh lo nghet an nei theih nân tanpui an ni ang a, kawngpui tha tak an nei bawk ang.

PM Modi-a vision:
2014 Independence Day lawmnaa a thusawiah PM Narendra Modi chuan scheme thar ‘Sansad Aadarsh Gram Yojana’ (MP’s Model Village Scheme) chu Jai Prakash Narayan piancham October 11-ah launch a nih tur thu a puang a. Hetih rual hian a phirpui ‘Clean India Drive’ pawh kalpui a nih tur thu a puang bawk. Kalpui tum dân chuan MP tinin an bial theuhah thingtlâng khaw pakhat, mihring 3,000-5,000 awmna an thlang chhuak ang a. Kum 2016-ah chuan hêng thingtlang khuate hi tui in tur, faina, hrisêlna, kawngpui, zirna leh electricity-ah an intodelhin an entawntlâk tur a ni.

Kum 2016-ah chuan thingtlang khaw 100 tal ‘smart city’ tia chhâl ngam an ni ang a, hêng khuate hi khawpui tluk thawthânga tihchangtlun an ni ang. Kum 2016 hnuah MP-ten thingtlâng khaw pahnih an thlang leh ang a, kum 2019 hnuah chuan model village tia chhâl ngam khaw nga tal MP pakhatin an nei hman tur a ni. Heng model village-te hian zirtirtu, doctor, lo lam hna thawktu, industries, economics, transport, hriselna, adt. intodelh leh changtlung takin an nei vek tur a ni.

Model Village tûlna:
Khawvêl pumah thingtlâng atanga khawpuia pêm lût an pung tual tual a. Kum 2050-ah chuan mihring zawng zawng zaa sawmsarih (70%) hi chu khawpuiah kan awm tawh ang. Mihring pun chak zâwng nêna chhûtin khawpui thar 500 vêl tal mamawh belh tura ngaih a ni. India hi mihring pung chak ber pâwl kan ni a, khawpui thar mamawhna a sâng hle.

India dinhmun:
India hi khawvêla mi rethei tamna ber zînga mi a ni. India GDP (gross domestic product) pawh 5.63% (2014) chauh a ni. India mihring zaa sawmli (40%) hi ni khata ` 1 hlawh phâk lo an ni a, 82% thingtlângah an chêng a, thingtlang khaw 640,000-ah mihring maktaduai 800 vêl an chêng. Mi rethei 75% hi thingtlâng mi an ni a, 30% hi retheina khur thûk taka tâng (chronic) an ni.

Mizoram:
Mizoram MP (Rajya Sabha) Pu Ronald Sapa Tlau chuan November ni 12 khân Chhiahtlang khua chu Model Village atân a puang a. Hei hi thil lawmawm tak, hmasâwnna rahbi pakhat a ni. Model village hian thawhrimna a keng tel a, khawtlâng tanhona leh inlungrualna a keng tel bawk.

Telangana-a Ankapur khua te, South Delhi-a Bhatti khua te, Karnataka-a Gumgol khua te, Andhra Pradesh-a Gangadevipalli khua te hi tûn hnaia model village tia chhâl ngam langsâr zualte an ni. Kerala chuan a state chhûnga thingtlang khaw 557 chu model village-a siam vek a tum bawk. Hêng model village kan tihte hian inanna an nei vek; mipui an inlungrual a, an thawkrim a, hlâwkna chauh ûm lovin vantlâng hna an thawk a, sawrkar leh thuneitute an thawhpui tha a, insawisêl mai lovin theih tâwp an chhuah tlâng a ni. Kawngpui tha nei tur chuan mimal ram eng emaw zât sahthlâk a ngai thin; compensation ringawta buai lovin mahni ram phal taka pêk a tûl châng te pawh a la awm ang.

CM Pu Lalthanhawla’n MLA bial tina model village din a rawt te hi tihhlawhtlin châkawm tak a ni. MLA constituency tinah model village pakhat theuh din ni ta sela, a khaw thenawm eng emaw zâtin model village zâr chu an zo ang a, hmasâwnna an lo neih phah ang. Zawi muangin thingtlâng khaw dang pawh model village tûra puan ni zêl se. Amaherawhchu, heti ang dinhmunah hian rilru dik lo pu, mi duhâmna tak tak an lo lang leh thin a, a pawi takzet.

India ram hi ram hmasawn leh thang mek (developing country) a ni a. Retheihna ûm bo a nih theih nân nasa takin tan a la mek a ni. Slum area a tam hle a; tûnah chuan eng emaw zât tihbo a ni ta. Mizoram state khawpui ber Aizawlah slum area-a puan 73 lai a la awm te hi a zahthlâk hle a. Slum area-a puan a nihna chhan pawh ‘sorkar laipui atanga scheme chi hrang hrangte Mizoramah hman a nih ve theih nân leh Asian Development Bank atanga sum hmuh theih nân slum area-a târlan a tûl avanga slum pocket-a puan’ a lo ni ta a ni. Zah chu khawi lamah zahna châng pawh kan hre lawi si lo. Theih ni se, slum area nih reng pawh kan hreh âwm lo mang e.

Tlâng kawmna:
Model village-a puan kan nih avangin lâwmna tur engmah a la awm rih lo. Mawhphurhna sâng tak kan koah a innghat zâwk a ni. Sum leh pai tam tak a rawn luang lût ang a, dik taka hman a nih chuan model village tih zahpuiawm loh khawp kan ni ang. Amaherawhchu, a nihna lo tura a luan ral erawh chuan zak takin kan hawi lawl lawl mai ang.

Tûn hmaa awm mai mai thin kha kan awm mai mai a thiang tawh lo. Ni khata darkar 8 thawk thin khân darkar 12 tal a thawh a ngai tawh ang. Kum hnih chhûng hun kan nei; in tina toilet tha tak dah, zirna sikul tihchangtlun, in leh lo tihchangtlun, kawngpui tha tak siam, infiamna hmun tha siam, hna thawh tur tha siam zawng zawng te hi thil awlai a ni hauh lo. A nihna takah chuan a ‘huphurhawm’ letling zâwk hial ang. Mizoram khaw 830 zînga model village tura thlan nih chu Chhiahtlang khaw mipuite tân vanneihna a ni. He vanneihna hian mawhphurhna, thawhrimna, thawhhona tha leh inpêkna a keng tel tlat a, Chhiahtlang chauh ni lovin Mizoram mipui zawng zawngte tân he model villlage hi a pawimawh hle a ni.

Monday, November 17, 2014

Vêng/Khaw hmasâwnna



Hmasâwnna duhin kan iak a, dem tur zawngin kan dang a nâl hen a. Khawvêl tukverha dah mai pawh duhtâwk lovin changkânna khawvêl chu leng zêk kan duh a, hnufualna tukverh atanga zuang chhuakin hmasâwnna thla hmangin kan inzâp kâng ve ta leuh leuh mai. Mizote thinlunga ‘hmasâwnna’ awmzia hi kan mi hluite dik loh vang nge hunin a hril vang zâwk, sawrkar kut chauha thawh chi emaw kan ti tlat. Hmasâwnna awmzia hre dik tura ‘nun dictionary’ keu nawn kan ngai a ni.

Centrally/state sponsored scheme/project tam tak a awm a, chû’ng kal tlang chuan hmasâwnna hna thawh a ni thin. Hna thawktu tak tak chu contractor-te an ni a, hna thawktute kal sualna laka vêng a, an hna enpui hi a veng/khaw mipuite mawhphurhna a ni. Hna thawktuin a thawk tha lo tih hre reng chungin kan en liam a, chak tak takin kan tlân pêl thuak thuak thin. Complaint thehluh chu tihsa lohah kan ngai emaw ni, nge a Kristian lo kan ti zâwk? An thawk zo a, phâr luai khawpin kan rêl leh si. Se bo hnua se kawng khâr hian awmzia rêng a nei lo.

Hmasâwnna chu thlâwk fua fua tura kan duh laiin a kawng dâltu chu mipuite hi kan ni fo. Hre ve ûk si, hre zîktluak lo kan tam êm êm hi kan la chhiatpui ngei ang. Sâp hoin ‘Jack of all trade, master of none’ an tih tifiahtu chu Mizote hi kan ni. Tunhmaa ‘YMA bass’ kan tih mai thin, zaipawla duh dân dâna bass ve tawp ang chi kha tunlaiah chuan a primary sikul fail pha lo hna ta riau. Solfa dik taka sak loh chuan mi nuih kan tiza a, a bul a bâl hre si lo, mâwlmang lutuka rinthu leh duhdân thlasik mau puahpui ve phawng phawng te hi thi beh lo thu nên ruam khata zalh chi.

Sawrkarin ruahmanna a siam a, sawrkar thlîrna mit leh mimal thlîrna mit hi engtik lai mahin bêl khatah a chhum za theih ngai loh. Mimal chuan mahni thatna tur chauh a thlîr a, sawrkar chuan mi zawng zawng thatna turin thil a ti thin. Mithiam leh mifingte chuan sawrkar thlîrna mit an tâwmpui thiam a, a tha lamah chuan sawrkar hmalâkna an thlâwp tlat thin.

Hmasâwnna hna thawh mup mup a ni a, chutih laiin a thawktute tithuamawp zâwnga che tâwk lah bo lo. Tu pawh, eng pawh ni se, a thawktute aia pawimawh chu an hna thawh kha a ni. Hna tha an thawk a nih chuan mi chhe ber pawh ni se kan zah tur a ni. Aizawl dawrpui phei railing-a mipui chhuahna tur an siam tlêm lutuk tia vui hmui pu-a lehkha hial tartute hi inngaihtuah chiang se ka ti ngawt mai. He thil hi mipuite himna tura ruahman a ni a, khawpui timawitu satliah a ni ngawt lo. Dâwr neitu tam takin kan dâwr zâwnah kawng kua se kan ti theuhin a rinawm. Chuti ni se, khawiah nge ‘himna’ chu a awm ang? Mi thenkhat tâna tha hi mipui tân a tha lo fo. Mahni chauh inen lova kan zavaia tana tha tur ngaihtuah thiam a tha hle.

Khawpui lian leh ropui zâwkte kan thlîr chuan sawrkarin mipui himna a ngaih pawimawhzia ka hmu ang. Dawrpui bazar pheiah hian kawng inhawng thluah ta sela, mipui himna hi zaa sawmnga chuan a tla hniam ngei ang. Hetia kawng tlêm tê a inhawn hian kalna zâwnah traffic police an duty thei a, mipui tân a him êm êm a ni. Tin, duhna hmun apianga kawng kân kan tum thin te hi a pawi hle. Railing-a lâwn liam kan chîng phei hi chu sim hmak chi. Mizote tih atân chuan a class a hniam lu hret a ni.

Kawng inhawnna zâwnah kal mai tur a ni a, kan dâwr zâwn a nih loh pawhin kan dâwr chu kan pan nal nal mai tur a ni. Mizote hi hmasâwnna duh lo hnam kan ni âwm e ka ti thin. Eng hna pawh thawk se, tanpuia tâwiâwm ai chuan sawisêl loha ram pawh kan nei lo. Chu sawisêlna chu mimal indah pawimawhna (self-centered) vang a ni.

Hmasâwnna leh changkânna hi khawi dangah zâwn tur a ni ngai lo ve. Keimahni thinlung theuhah hian a awm zâwk a ni. Hmasialna leh duhâmna atang chuan dikna leh rinawmna te hi a pâr chhuak thei ngai lo va, ropui tumna leh hmingthan duhna atang chuan malsawmna a zi chhuak ngai hek lo. Hmân ni lawka Tlawng lei chim te, tûna Dawrpui kawng railing tihchhiat te hian hmasâwnna awmzia kan hriat lohzia leh kan rilru hniamzia a tilang chiang hle.

Kan duhthu a sam loh avanga tihchhiat hian awmzia pakhatmah a nei lo. Thil lo thleng leh awmdân mila kan insiam rem a tûl zâwk a ni. Chu danglam ngamna chu ram changkang apiangah a sâng a, ram hnufual apiangah insiam that an harsat thin. Kan ram hian hmasâwn se kan ti a nih chuan danglam ngam a hun tawh hle. Kan vêng leh khua timawi a, tichangtlung turin insawisêl leh inmu leh âr bânsanin, rilrua a thawh lai chauha mo thar thata that kalsanin i tangrual zâwk ang u. Chuti lo zawng, kan vêla hnam dangte hmuhsit leh nuihzatin kan awm dah ang e.

Monday, September 22, 2014

FESTIVALS



Hnam hrang hrang te hian keimahni tâwkah kût (festival) eng emaw zât kan nei theuh a. Kan kût te hi a ropui thei ang berin kan lâwm a, mahni hnam mil zêlin khawvêl huapa kan hnam târlanna hun pawimawh tak atân kan hmang thin.

Canada rama festival ropui ber chu ‘Calgary Stampede’ a ni. He festival-ah hian cowboy leh cowgirl-te chu an inlan a, sakawr tawlailir intlansiak ropui tak an nei thin. Mexico rama festival ropui tak chu ‘Dias de los Muertos’ a ni a, mitthi tawh te puala hman thin a ni. China-a festival lian tak chu ‘Harbin International Ice & Snow Sculpture Festival’ a ni. He festival hian thla hnih chhûng lai a awh. Thil ker thiam mi 15,000 chuang an inlan thin. India rama Hindu mite chuan kum thum danah ‘Kumbh Mela’ an hmang thin a, Ganges, Sangam, Yamuna, Saraswati, Godawari, Shipra, leh Kausiki luiah an inbual thin. He festival-ah hian mihring maktaduai 100 aia tam an pung khâwm thin. Hêng bâka festival lian deuh deuh te chu Tomorrowland, Belgium; Albuquerque International Balloon Festival, New Mexico; Oktoberfest, Munich; Carnaval, Rio de Janeiro; Fes Festival of World Sacred Music, Morocco; Coachella, Calif. Hêng festival lian deuh deuh te hi a bulthûmah chuan culture leh sakhua zûlzui zêl a ni.

Kum 2012 September ni 25 khan Archive Hall, Aizawlah Mim Kût hman a ni a. Khatih laia Art & Culture Minister PC Zoramsangliana’n a hmanpui nghe nghe. Minister khân Mim kût hi Kristian kan nih hmaa zêldin thu bâwl mai maia hman thin a nih thu leh Kristian kan nih hnu chuan chhunzawm tawh loh tha a tih thu a sawi a nih kha. Mim kût chuan sawi rîk pawh a hlawh tawh meuh lo. Mizo culture mil kût ten hriat leh ngaihhlut a hlawh lo tial tial hi a pawi hle. Chapchar kût, Mim kût leh Pâwl kût te hi Mizo culture ze ril ber mil kût dik tak a ni.

Mizoram hi vannei tak kan ni, kan leilungah hian thlai, thei leh pangpâr a tha duh êm êm zêl a. Ram chhengchhe tak ni mah sela thlai, thei leh pangpâr eng emaw zât lârpui leh thatpui tham a awm. Amaherawhchu, a enga mah thatpui tak tak thamin kan buaipui peih mang si lo.

Mi thenkhat thahnemngaihna a zarah anthurium châwk luh a ni a. Tourism department-in thil tha leh tangkai tak a nih beiseiin kum 2006 atang khân Anthurium Festival an buatsaih ta a. Kum 2008 September thla khân Kochi, Kerala-ah International Anthurium Festival hman a ni a, an tum ber chu sumdâwnna atâna anthurium chîn uar leh khawvêl huapa pangpâra sumdawnna kawng hawn zau a ni. He festival-ah hian Holland, Israel leh Italy an rawn tel ve. Hei hi anthurium festival thâwm kan hriat lian tham deuh chu a ni mai âwm e.

Mizo kût eng emaw zât a awm laia ram dang atanga châwk luh kût uar taka kan hmang ta mai hi ngaihtuah chian a tûl hlein ka hria. Mizote hi originality ngaisâng lo hnam kan ni a. Hnam dangte laka kan danglamna leh kan ram thar chhuah chawisânna kawngah tan kan lâk lehzual tûl hle.

Tourism department buatsaih anthurium festival hian tum fel tak a nei. Tourism lama hmasâwn leh anthurium uar zâwka kan thar chhuah theihna tûra hmalâk a ni. A tum chu chiang hle mah se, kan kâp thelh fo niin a lang. Anthurium festival avanga tourism lama hma kan sâwnna te, tourist eng zâtin nge min hmanpui tih te hi zawhna pawimawh tak a ni. Festival lai chauha tourist an rawn kal thin a nih chuan he festival hian a tum a thelh tihna a ni ang.

Mizoramah hian tourist hîptu hmun hlui tha tak tak kan ngah hle. Amaherawhchu, kan enkawl zui thiam loh avangin tam tak chu a riral zo a, thenkhat lah tlawh tlâk lohin kan siam mêk bawk. Tourist-te hian a ngai ngai (originality) hi an ngaisâng a, kalkawng awm mang lova kal te hi nuam an ti a, chu chu an tum ber pawh a ni thin. Chutih laiin kan hmun hluite hian tlawhtu a neih tam loh hlauin a kawng kan zût mâm a, a hmun kan chei vul chûk zêl. Hei hian a hlutna zaa sawmnga chu a paih ngei ang.

September ni 25 atang khian Anthurium festival kan hmang tan leh dâwn a, a phûrawm rualin a huphurhawm hle. Kum kal taa kan hun hman dân te thlîr kîrin kan tumah kan hlawhtling em tih kan inzawh nawn fo a tha ang. Hmasâwnna awm mang si lo, a nuam êm mai tih vang ngawta sum tam tak sênga festival huaihawt leh ngawt hi a khaw chên beh thu hla riau asin.Hm Festival a nih avanga zu leh ruihtheihthil, mipat hmeichhiatna thlenga thiang zau ta riaua inngai Mizo thalaite hian tihsual kan nei ngei ang.

Thâlfavang kût tih te Anthurium festival tih te hi a pawina êm êm a awm hran lo. Amaherawhchu, hêng kan kût atang hian a ram pum huapin eng hlâwkna nge kan neih tih inbih chian fo a tha. Chumi rual chuan kan hnam kût pawimawh te hi hei aia nasa lehzuala kan chawi vul a hun tawh hle lo’ng maw? Mizo chhûl chhuak kût te hi Mizo culture a nih miau avangin kan hnualsuat a thiang lo.

Wednesday, September 10, 2014

Nawrhna leh a nghawng-2



Mizoten nawrh kan hrat êm êm kum 2011 khân ‘Nawrhna leh a nghawng’ tih ka ziak tawh a. Naupang nuar pawh tih tawh nâk-a-laia khami kum ang rêng rênga nutling leh patling kan nawrh nasat kha ka la hre ngai lo. Kuminah phei chuan a lêt thawk a tling hial maithei. Hmânlai kan pasaltha te kha an tum tihhlawhtlin nân an nawrh ngai kan hre lo. An tihtura lum chu a tha thei ang bera tih an tum tlat thin. Tûnlai pasaltha inti tam tak te erawh khum laizâwlah bâk inchhûngkhurah tak ngial pawh kan pasaltha thei meuh tawh lo va. Pâwnah chuan kan nuar zêl zâwk si.

Nawrh hian awmzia a neih hun a awm a, tangkai hun pawh a nei. Amaherawhchu, nawrh hrât tak naupang erawh let reng mah se, nu leh paten ngaihsak hauh lova an pelh ngâwk ngâwk tum a tam. Mipuite tawrhna chu thuhran, nawrh hi chu a nuarte tân pawh a hahthlâk ve rêng rêng. Nawrh hrât tak chuan ngên ngâwl taka dil ngat ngat ai chuan kawngka dâla mut tlat kha hlawhtlinna emaw an ti thin. Hlawhtling ngei tura harsatna siam lo zâwnga tih ai chuan mahni intihhrehawm mai bâkah midang tâna harsatna siam an hreh lo fo.

Mizoram hmasâwnna satel kal chhet chhet hi sazupui anga tlântir kan châk theuh. Mahse, sawrkar kalphung hre chiangtu chu mipuite hi kan ni. Office file hrang hrang kaldan te hi keimahni ngei a khawihtute kan ni a, kan chiang tlâng a ni. Sawrkar hmalâkna rêng rêng chak takin a kal thei ngai lo. Chuti angin office file pawh sign zeuha tleng puat puat thei a ni bawk hek lo.

Kan nawrhna thin tam tak hi chu sawrkar chak tâwk lo nawr tlân puat puat duhna vang a ni. Sawrkar hian keimahni zâwna kan vei thil pahnih-khat chauh hi a enkawl lo va, Mizoram pum hi a vil a ni. Kan khuaa kan duh leh mamawh sawrkara kan thlen ang chiah hian Mizoram khaw 830 hian an duh leh mamawh an thlen ve bawk tih hria ila. Chu’ng file hrang hrang chu department lamin anmahni chan za bi teh meuh an khawih reng a ni. Hna awlai tak zawng a ni lo.

Ram changkâng leh hmasâwn zâwk te kan thlîr a, an hna thawh dân kan hriain kan hmu a. Rualawh a na a ni. Sawrkar kan beisei dân pawh kan thil hmuh leh hriat hian a hril thui hle. Chutih lai chuan mipuite hian ram changkâng mipuite tih ang hi ti ve ila tih rilru erawh put kan tum leh chuang si lo. Mi tih atân rual kan awt a, mi thawh atân hna hahthlâk kan chhawp chhuak fo. Sawrkar kan beisei ang tho hian sawrkar hian mipuite pawh min beisei tih kan hriat thar a tûl hle.

Sawrkarin a tihtur a ti tâwk lova, mipuite pawhin kan tihtura lum kan hlen chhuak zo bawk hek lo. Midanga innghat nun hi kan paih bo hma chuan he ram hian hmasâwnna rahbi a kai tak tak lo vang. Naubân ang maia midang ringa thing kung panga beh ve reng hi ‘Survival of the fittest’ khawvêlah hian din chhuah nan a tlâk tawh lo.

Khaw thlang mite chuan he dinchhuahna hi mimalah an seng lût a, individualism chu an nun laimu a ni. Mizote tân erawh he mimal indah pawimawh berna hi kan khawtlângah chuan a tih (apply) ve chi loh. A huhova chêng thin (communitarian) kan ni a, tunlai khawvêlah mimala dinchhuah ngâwk ai chuan Mizo pumpuia dinchhuah hi a pawimawh ber. Kei ka hausak thûr thûr a, ka thenawmten tûkthuan thlâk tur an tlâkchham si chuan kei ding chhuak mah ila, Mizoram a tlu sawp tho tho ang.

Pâwl hrang hrang kan din a, a huhovin kan tleh dûl dûl a. A huhova chêng thin kan nihna hi a tha lo zâwnga kan hman vaih chuan mimal aiin pawi a khawih nasa thei zâwk. Kan duh leh mamawh apiang min pe turin sawrkar kan beisei thin. Tha duh hlîr awm khâwm zingah hian thatna tak tak aia hming than duh zâwk te pawh a awm theih a. Hmasâwnna aia mimal ropuina hmathlîr thui tak nei te pawh a awm theih bawk.

Thatna duh tak tak chuan thatna bawkin hma a hruai thin. Kan nawrh avanga mipui pawisawi lo tawrhna hi thenkhat chuan kan haider tlat a. Middle East buaina avanga mipui pawisawi lo tawrhna te chu tawrhpui ber ang ziazângin TV hmaah kan lo inseh ruh a, kan dem hle si. Ni khat lek fîm taka meng kar chunga kan nawrh luih tlat hian mipui pawisawi lo leh sualna nei lo naupang ten an tuar asin. Mipui rilru tluang êm êm thluak min sûksak a, kan tâna tha tur nia ngaiin kan tuar tlawk tlawk a, a tâwpa a hlâwkna têltu chu mi tlêm tê an ni leh châwk thin.

Sawrkar lam pawhin mipuite harsatna leh mamawh ngaihvenin tûn aia nasa lehzuala tan a lâk a tûl hle. Sawrkar hna a chak tâwk lo kan tih fona chhan pawh hi a thawktute zelthel vang a ni châwk. Kan thawhsak mipuite tawrhna hi hmu thiam ni ila “Hria sela chuan ropuina Lalpa chu an khêngbet lo vang” tih ziak ang khân an zawmthaw phal hauh lo vang maw le. Office dawhkana file ka pending avang khân mipuiten harsatna an tâwk a, chumi avang chuan NGO hrang hrangten nawrh an huaihawt a, file ka pending avang leh nawrh avanga mipui tawrhna thuah hnih hi kan la mutthlûksan reng dâwn em ni?

Nawrh avang hian kan duh tihhlawhtlin ni mah se, tha taka hna thawk tura infuihna erawh a keng tel lo. Sawrkar kalphung thlâk danglam a, tha leh dik zâwka khalh ngîl theitu chu mipuite kan ni. Kan hmanrua erawh kan thlâk a ngai. Mite hi chemtea vau bet chungin kan inhmangaih luihtîr thei. Chu ai chuan an thinlung hneh tum hi a fuh zâwk fo. Sawrkar leh mipuite inkârah pawh he tactic hi kan hman a hun tawh hle. Sawrkar hi ti lo thei lova siam kan duh a nih chuan a kut leh ke kan tihchak a tûl a, kan thawhpui thiam a pawimawh. A pawimawh ber chu sawrkar lama tan tlat hi a ni. Tunah chuan eng ministry pawh sawrkar se, mipui leh NGO-te hi eptu party lian tak kan ni nghâl zêl a. Party worker-te chauh hi sawrkar lamtang an ni fo.

Kristian ni lo kalphung kan entawn nasa lutuk hi a pawi hle. Nawrh kan intihhmuh chho zêl a nih chuan ninawm khawpin kan la innawrh chhâwk chhên ang a, kan tu leh fate rawn nawrh nasat dân tur phei chu ropui râpthlâk tak a ni ang. Nawrhna hlawhtlinna leh a nghawng tha lo hi khai dûn ta ila, a nghawng tha lo hi a khîn zâwk ngei ang. Remna leh muanna awm thei zâwnga hmasâwnna hna chak taka thawh a nih theih nân nawrh i bânsan ang u.

Wednesday, August 27, 2014

Kalphung nghet kan mamawh



Sawrkar leh pâwl hrang hrangte hian kalphung kan nei vek a. Inkaihhruaina leh dân (rules & regulations) pawh kan nei bawk. Mumal nei lova pâwl leh sawrkar a kal chuan rei loteah pâwl a keh chhe thuai thin. Sawrkar leh department hrang hrangte pawh hian kalphung nghet leh belhchiandawl an neih a ngai. Pâwl a awm rêng rêngin ziak loh dân hi a awm ve thin a, he ziak loh dân hi member-ten kan zah thiam a tûl hle.

Indian kan nihna hi a lang ve thin a, Mizo kan nihna hi a lang chiang lehzual hle thin. American constitution duangtute khân article pasarih chiah an dah; a ruhrel (skeleton) chiah an duang a. A bâk zawng chu mipuiten tisain (flesh) rawn hnawh khat rawh se an ti. Indian constitution-ah chuan article 395 lai a awm. America mipuite leh India mipuite rinawmna leh thawhrimna inthlauhzia chu kan hre theuh awm e.

Kalphung hi a bulthûm atanga a dik loh chuan ram leh hnamin hma a sâwn thei tak tak ngai lo. America mipuite khuan an ram an hmangaih êm êm a, constitution ruhrel tlêm tak ruhro ang mai chu ziak loh dân hmangin tisain an hnawh khat hneh hle a ni. American nih hi an zak lo mai ni lovin an inchhuang zâwk hial a ni. Indian nih hi inchhuanna tlâk a ni meuh em? Mizo kan nihna hi chhuan tlakin kan hmang tha em? Mizoram mi kan nihna hi India ram chhûngah a hmai uanthlâk meuh em? India ram hmun danga Mizoram hre lo eng emaw zât an awm te hian ngaihtuah a titam a, Mizoram an hriat loh avanga kan thinur letling dâwn dâwn te phei chu zahna tham a tling zâwkin ka hria. India ramah chuan ziak dân kan ngah êm êm a, ziak ni reng siin mipuiten kan zâwm chuang si lo. A pawimawh ber chu rilru lama nghehna hi a ni.

Tunlai leh tunhma pawhin Mizoramah hian buaina neuh neuh kan tâwk fo va. Tunlai boruak lêng vêl thlîr hian kalphung nghet kan mamawhzia a lang chiang hle. Hmân deuh khân 3F doctor a rûka lâk a ni a, a hma deuhin interview hmanga doctor post 88 lâk a lo ni tawh a, tunah MPSC lamin Medical Officer interview hmanga lâk an tum leh niin ka lo hria a. He kalphung pawh hi ‘dân’ anga kan nei law law a nih loh chuan eng tikah emaw written exam te kha an rawn ti leh ang a, kan buai leh ang tih a hlauhawm. Mihring kan pung zêl a, kum rei loteah Mizoram mihring hian nuai 50 chu kan tling thuai ang. Chutih huna thil awm dân tur thlîr thiam mihring kan mamawh a ni.

Health department hnuaiah staff nurse post 20 lâk a ni dâwn a, written exam neih a ni a. Tunhma pawhin interview hmanga lâk a lo ni tawh a. Lungawi lote thawi dam nân emaw ni contract-a lo thawk rei tawhte tân post 50, interview chauha lâk a ni leh dâwn niawmin thuneituten an sawi leh ta. Kan buaina hi a tâwp mai dâwn lo a ang khawp mai.

Kalphung nghet tak kan neih a hun tawh hle. Tûn hi bul tan nân kan hmang dâwn a nih chuan written exam hi huaisen taka kal tlangpui a hun a. Interview chauha kan ti thin dâwn a nih chuan exam hi cancel leh mai pawh a tha ang.

Hetih lai hian contract-a kum eng emaw zât lo thawk tawh nurse-te tân chuan written exam hi a huphurhawm ve mai thei. Ngaihtuahna tithui deuh chu, kum eng emaw zât contract-a lo thawk tawhte hi tunhmaa written leh interview-ah te an lo tling lo ngun viau tawh pawh a ni thei. Dik taka a tling leh tlâk an la thin a nih chuan, heng mite hi an zir chhuah hlim leh tun thleng pawhin a tling leh tlâk zingah an tel pha lo pawh a ni thei. Experience chu a pawimawh khawp mai, chutih laiin thiamna tak tak hi a pawimawh zâwk hial awm e.

Written exam-ah hian zir chhuak hlim hlawt tân chuan kawng a inhawng zau deuh hlek chuan a hriat. Nimahsela, hei hi chhuanlam tur erawh a tling lo. Sawrkar hna hrang hrang lâknaah pawh experience hi a pawimawh vek a; nimahsela, civil service exam-ah pawh kum over têp têp te pawh an tling teuh teuh tho alawm. Experience avanga interview chauh neiha tlin kan inbeisei a nih chuan kan rilru sûkthlêk a fuh zân lo a ni mai thei.

A pawimawh ber chu sawrkar hian kalphung nghet tak a neih a ngai. Hna lâk a awm dâwn apianga kalphung tihdanglam fo hian buaina lian zâwk a chawk chhuak ang tih a hlauhawm. Kalphung nghet tak kan neih chuan chu kalphung mil chuan a dîl turte an inbuatsaih ang a, a tling leh tlâk te chauh lâk an ni thin dâwn a ni. Tu man kan sawisêl thei lo vang a, tu man a fair lo kan ti thei bawk hek lo vang.

Thursday, August 21, 2014

Hmânah chuan...



Hmânah chuan Norway ram khu Denmark awpna hnuaiah a awm thin a. 1814 khân independence a sual chhuak a; nimahsela, ram rethei tak a nih avangin Sweden ram chu nghêngin ram zalên ni siin Sweden rorelna hnuaiah hun eng emaw chen a kûn nghe nghe. Kum 1980-ah Norway economics chuan ziaawm lam panin intodelhna kawngah a thang nasa hle. He a hmasawnna hi eng dang ni lovin agriculture lamah leh ram dang nêna insumdâwn tawnna kawngah a ni. Thing tam tak an thawn chhuak a, ram dang nêna insumdâwn tawnna kawnga khuahkhirhna tam tak an thlah zalên a. Kum 1981-a international wave of credit liberalization a kalpui ve hnu phei chuan ram hausa tak niin khawvel ram hausa leh intodelh (2013) zîngah Norway chu pakhatna a lo ni ta hial mai.

Hmânah chuan Australia hi ram hausa tak a ni ngai lo. Indopui pahnihna hnu phei kha chuan economics lamah harsatna namên lo tak an tâwk nghe nghe. General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) atanga a inlâk hran hnuah sumdâwnna lamah ramri khamin a inhung tlat a, hmasâwnna an hmu thei lo. Kum 1983 khân Labor Party leh Liberal Party hruaitu Bob Hawke leh Paul Keating tang dûn chuan economic liberalization policy kalpuiin sawrkar corporation tam tak an privatize a. Chuta chinah chuan Australia chu ram hmasâwn leh intodelh tak niin tunah chuan khawvêla ram hausa leh intodelh zinga pahnihna a lo ni ta.

Hmânah chuan Netherlands khu Hitler-a awpna hnuaiah kum 1940 khân a kûn a. Indopui pahnihna a tâwp dâwn khân tangrual pawlin Netherlands chu an la lêt leh a ni. An lâk lêt dâwn khân Nazis-ho chuan Netherlands infrastructure chu nasa takin an tichhia a, kum 1944-1945 thlasik laiin Netherlands ramah tâm ‘Hunger Winter’ an tih chu nasa takin a tla a ni. Hemi hnu hian ram economy siam that tumin theih tâwp an chhuah a. Kum 1944 leh 1957 chhûng khân ram dang nêna insumdâwn tawnna zalên an neih theih nân inremna thuthlung (treaty) tam tak an ziak – The Benelux Treaty, The North Atlantic Treaty Organization, The Treaty of Paris, The Treaty of Rome, etc. Economic liberalization an neih hnuah kum 1980 khân economic privatization policy an kalpui leh a. Inelna tha zâwk awmin sawrkar sum bat pawh nasa takin a tla hniam ta a ni. Khawvêl ram hausa leh intodelh zingah palina a ni pha ta hial mai.

Hmânah chuan India ram hausa tak ni thin kha British awpna hnuaiah a awm a. ‘Drain of wealth’ tih tawngkam lâr tak kan hriatna chu India ram hi a ni. Kum 1947-ah zalênna a hmu a, khatih lai khân India ram kha rethei tak chunga zalên a nih avangin ei leh bâr lamah chuan chhuan tur eih a nei lo. Chutichuan, midang awpna hnuaia awm leh chîm ral hlau êm êmin himna a zawng chûk chûk a. Pâwn lam mi tân India rama sumdawn te kha phal a ni lo va, a ram mi pâwn lama sumdâwn chhuah pawh phal a ni bawk hek lo. Bang rinawm taka inhung tlatin him tâwkah a inngai a. Amaherawhchu, him tak chungin a tâm titih tho si. July ni 24, 1991 khân economic reforms thupuia neiin P.V. Narasimha Rao-a kaihhruaina hnuaiah India chuan khawvêl dang laka a kawngkhâr kalh tlat chu hawngin liberalization policy chu a hmang tan ve ta. He liberalization hnuaiah hian zalên taka ram dang nêna insumdawn tawnna te, foreign direct investment te, privatization leh thil dang tam tak a tel. Liberalization rah chhuah chu langin kum 2007 khân India GDP chuan 9% a tling hial a ni. Khawvêla ram hmasâwn chak ber zingah India hi sawi lan zin ber a ni ta.

Hmânah chuan Mizote hi British awpna hnuaiah kan awm a. Chumi hnuah India rama state pakhat kan lo ni ve ta. British-te khân kan mizia leh nihna min hre chiang hle a, mi nghet lo kan nih hriain kan inhungna tur Inner Line Permit min siamsak a. Mizoram sawrkar, NGO leh khawtlângin hnam dang sumdawng mite khuahkhirhna dân eng eng emaw kan zam tuk bawk. Tunah AMC lamin Licensing Regulations an duang a, a that hmêl viau; famkim erawh a ni lo. NGO lam sawisêlna hi hnam humhalhna mit atanga thlir chuan a dik lohna rêng a awm lo. Chutih laiin Mizoten tih nachâng kan hriat loh leh kan tih peih loh hnam dangin kan ramah an rawn ti a, kan lo thîk leh si hi kan inenfiah erawh a tûl hle.

Hnam dangte hi a pâwng a taka kan dan beh chuan hmasâwnna kawng kan dâl thei. Trade License pêk phal loh ti ringawt lovin sumdâwn phalna hi hnam dang tân chuan tiam chin (limit) awma pêk ni ta sela, a fuh zâwk ngei ang. An duh a nih chuan dil belh leh theiha siam ni se. Hêng hnam dang sumdawng tam tak hi license pe ta lo ila, an sumdawnna ai sumdawng peih Mizote hi kan awm em?

Ram hmasawnna tur chuan sumdawnna lamah kan inhawn zau a ngai. A chunga kan sawi ram thenkhat leh India ngei pawhin economic liberalization an kalpui ang khian keini pawhin eng emaw chenah zalênna kan pêk thiam a tûl. Company lian deuh deuhte hian zalên takin direct investment rawn ti sela, kan chhawr tangkai ngawt lo vang maw? Ram hmasawn leh changkang zâwk te tih dân angin inhungna bang rinawm tak siam ngawt lovin mahni lam rinawmna leh chîm ralna tur laka invênna hi kan ngaih pawimawh hmasak a tûl zâwk a ni.

Mizoram hi intodelha siam turin a chhûnga chêng Mizote hian theihna kan nei. Mahse, kan theihna hman chhuah dân kan thiam tâwk lova, kan hre lova, kan taimaknain a tlin bawk hek lo. Hnam taima, teirei peih leh rinawm tak chu ni ila, hmân hmânah kan intodelh tawh ang. Tûn dinhmunah chuan a rama chêngte hian hmasawnna kan paw chhuak zo lova, chuvangin liberalization policy hi uar zâwka kan kalpui a hun tawh hle. Look East Policy te, rail kawng siam te, hnam dang sumdawng te hi an hlauhawm ngawt lo. Kan ram chhûngah ngei hian sum lêng vâk tam sela, chu chu hmasawnna pakhat a ni phawt mai. Chîm ral kan hlauhthawnna chhan ber chu invên dân kan thiam tâwk loh vang mai a ni. Mizo kan nihnaah hian chiang ila, kan ram chinah chiang ila, a humhalh dân pawh thiam ila. Chu ram chhûngah chuan sumdawng mi, khawi ram leh hnam pawh zalên takin tei vâk sela. Nimahsela, ram leh inben belna nghet erawh pe lo ila. Tiam chin awma pêk ni se, sawrkarin zalên tak chung sia dân hnuaia sumdawnna kalpui a nih theih dân duang chhuak sela, chu chu ram tâna himna pawimawh tak leh hmasawnna duhawm tak a ni ngei ang.

Thursday, July 3, 2014

Taxes, Bills & Nuai 341.50



Ram buai nghawng:
State puitlinga hlân kai kan nih atangin kum 27 kan hmang zo ta. Mihringah chuan thenkhat officer an ni tawh a, thenkhat nu leh pa châwm hlâwmin duh an la sawi zuah zuah thung. Kan Chief Minister zahawm tak thusawi atanga thlîr chuan châwm hlâwm, mamawh ngah phian, sawisel chîng, zak chuang miah lo hi kan ang âwm mang e. “Mizoram chu kum 20 chhûng ram buaia a awm avangin state dangte aiin kum 30 vêlin economics hmasâwnnaah kan hnufual bîk a ni,” tih leh “Sum lama kan pachhiatna chhan tam tak bâkah Finance Commission din thar apiangin kan phu ang mamawh min pêk ngai loh avanga heti ang dinhmuna awm kan ni,” tih te hian kut dawh rilru chu a pho lang chiang hle.

‘Hmasâwn tumin tan i la ang aw’ tih aia kan vanduaina sawi chhuaha midang zâr zo kan tum fo hi a vanduai thlâk! Kum 1945 August thla khân Hiroshima leh Nagasaki khawpuiah atom bomb an thlâk a. Mihring 1,50,000-2,46,000 vêl an thi. A hnu lawkah Japan chu a tlâwm ta nge nge a nih kha. Atom bomb hnathawh leh nghawng kha tun thlengin an la tuar; nau chhiat, thisen tha lo, mit tha lo, sam tla kawlh, cancer, adt. Indopui lai khân Japan industry leh infrastructure zaa sawmli (40%) tihchhiat a ni.

An chhiatna chu insaltir rêng an tum hauh lo. 1955 (atom bomb an tawrh atanga kum 10-na) a lo her chhuah chuan indopui hmaa an thawh chhuah zât ang kha an thawk chhuak leh dêr tawh. 1965 a lo nih chuan Japan GDP (Gross Domestic Product) chu 9% a tling hial tawh a. 1980 a lo nih chuan Japan chu khawvêla GNP (Gross National Product) pathumna niin United States leh Soviet Union hnuaiah a awm dêr tawh. Mihring an tam vang emaw, an ram leilungin a zir bîk vang emaw a ni lo. An rilrua tumruhna leh taimâkna vang liau liau a ni. Kum 27 hnuah “Kan phu ang mamawh min pêk loh avangin heti ang dinhmunah hian kan ding a ni,” kan la ti reng bîk dâwn em ni?

Taxes:
India ram hmun dangah chuan mi hausaten chhiah tam tak tak an pe a. Mi rethei leh harsa zâwkte tân tangkai taka hman a ni leh thin. Mizorama chhiah lâk tlângpuite chu – Professions Tax, Central Sales Tax, Value Added Tax, POL Tax leh Entertainment Tax. Chu’ng zawng zawng atanga kan sum hmuh Mizoram Taxation Department website (http://www.zotax.nic.in/Annual.html)-a târlan dân chu heti ang hi a ni:
 
India ramin fiscal federalism kan neih avangin revenue/tax collection chungchangah central thuneihna leh state thuneihna fel taka bithliah a ni. Central sawrkar hian Income Tax (Individual Income Tax, Corporate Income Tax, Central Excise duty, Customs duties, etc.) a la a. Chu’ng revenue collection zawng zawng chu Consolidated Fund of India-ah lût vekin state hrang hrang insem dân erawh Finance Commission kutah a awm thung.

“Income Tax hi pêk ve a hun tawh e” ti an awm thin. Income tax âwl (exempt) hi state thuhnuai ni lovin Income Tax Act ang zêla tih a ni. Budget tinah revenue leh expenditure acts te hi passed thin a ni. Income Tax Act, Chapter III, Section 10(26): “Any income of a member of schedule tribe, residing in Nagaland, Manipur, Tripura, Arunachal Pradesh, Mizoram and Ladakh from any source in those areas or income by way of dividends or interest on securities.”

Mizoram mipui zîngah a nihna tur ang taka chhiah pe lo hi eng emaw zât kan awmin a rinawm. Tripura state-in kum 2011-2012 chhûnga an chhiah lâk zât chu Rs. 79,159.90 (lakh) a ni a, kum hmasa aia a punna 41.10% a ni. Hmanni lawkah Mizoramah lei man chhiah pêk a ni a, mi in luah tân pawh pêk tur a ni. Eng zât takin pe hlawm ang maw. Aizawl khawpuiah ‘Property Tax’ September thla atangin lâk a ni dâwn a. Kan sawisêl leh ta chiam chiam mai. ‘Lâk aiin pêkin lukhâwng a nei zâwk’ tih chawi nungtu Mizote hi pêk chhuah harsat ber hnam kan ni hial âwm e.

Bills:
Power & Electricity Department rawtna angin Joint Electricity Regulatory Commission-in kumin April thla atanga lâk tan turin electric bill thar a siam a. Sawisêlna hun siam a nih laiin sawisêlna thehlût an awm lova, a hmun leh hun lovah kan iak kan iak leh lawi si. Bill hrim hrim hi Mizoram hian kan pe sâng lêm lo. Electric bill (domestic) unit khatah Rs. 8.80 niin Maharastra an sang ber a, Tripura Rs. 5.40 a ni a, Meghalaya Rs. 4.10 a ni a, Chhattisgarh Rs. 2.20 a ni a, Mizoram Rs. 2.10 a ni. Tui bill, telephone bill-te chu sawi rih lo mai ila.

Nuai 341.50:
‘Zahawmna’ car chhûngah an chuang dâwn emaw kan tih laiin ‘Mamawhna’ car chhûngah an chuang leh zâwk dâwn si. Zahawm an duh luatah MLA hlawh an sân chiam tawh bawk. Sum an ngah a, an hausa a, officer tam tak aiin an hlawh pawh a sâng ta rêng a, an zahawm phah sawt em tih erawh mipuiten kan chhang thei ang. ‘Zahawmna’ leh ‘Mamawhna’ chu chêng nuai 341.50-a lei theih an inbeisei a nih hmêl. Mihring zahawmna hi lei theih a ni lova, mamawh leh duh pawh thil hrang daih a ni. Mimal tinin Rs. 50,008 leiba kan nei theuh tih hre nawn leh ta ila. Duh taka kan thlan tlin, kan vote hmanga ram hruaitu ni thei te hian a thlangtu mipuite aia zahawm an la tum tlat te, mi rethei berh ve tê tê aia mamawh an ngah bîk tlat te hian ngaihtuah a titam.

Tlângkawmna:
Ram buai atanga kum tam a vei hnu pawhin midang hnênah ‘khawi maw’ tih kan bâng chuang si lo. Rilru lama retheihna leh pachhiatna natna hi lû ber atanga kawmthlang hmeithai nu thlengin kan vei a, inmawh tur chuang kan awm lo. State dang nêna khaikhin chuan kan chhiah leh bill pek te hi a hniam pâwl a ni. Chhiah leh bill lâk theih ang ang hi sâng deuh taka lâk ni se. Chuti chuan mipuiten phût lêt kan nei thei ang. Tui bill kan pêk sân chuan tui kan hmu tha tur a ni, electric bill kan pêk sân chuan kawlphetha kan nghei tur a ni lo. Lei rem rap tur chuan kum 10 chhûng vêl kan tawrh erawh a ngai ang.

Road tax kum 15 chhûng min pektîr a, kan minister-ten kum nga lek an kawl car la tha tak chu chhia an ti viau lawi si. Road tax kum 15 min pektîr chuan kawngpui hi rulngân pa ang zarin a dum tliang hlarh tur a ni. Hei hi mipuiten kan phût tlat.

Engkim hi a inkahpup chaw vek. Hmasâwn tur leh changkang tur chuan mipuite leh sawrkar thawhhona tha tak a awm a ngai. Mipuiten ‘hei hi ka ta’ ti thei tur khawpa vantlâng thil kan humhalh leh vawn that a tûl. Sawrkar pawhin a siam that hna rang takin a thawk thin tur a ni a, a siam pawhin kum tam tak daih tur khawpa rinawmin a siam thin tur a ni. Ram chhiat thatah tu mah mawh tur an awm lo, keimahni mawh a ni.


 
Design by Free WordPress Themes | Re-arranged by Lei hringnun