Hmêlma

Paul Newman-a chuan “A man with no enemies is a man with no character,” a lo ti dim diam tawh a. ‘Mi 10 awmnaah chuan ngaihdân sawm a awm’ an lo tih ṭhin angin ‘hmêlma’ tih chungchanga kan ngaihdân pawh a inpersan hlawm viau maithei. Hmêlma nei tûrin kan inzirtir a ni lo a, hmêlma nei ngam tûr khawpa huaisen tûrin kan infuih a ni zâwk. Hmêlma nei ngai lo mihring an awm âwm lo e. Hmêlma neih hi thil awlai tak a nih laiin hmêlma te hneh/hmin erawh thil harsa tak a ni thung. “Kan hmêlmate hi kan tichhe mai mai thei lo va, kan thlâk thleng thei thung.” (George Orwell)

US President 16-na Abraham Lincoln-a kha hruaitu ropui, pa huaisen, mi taima leh teirei peih mi; a hmaa tihtûr awm hlah ngai miah lo a ni. Kum 1860-a American inthlanpui awm dâwna sal neih duh pâwl leh duh lo pâwl boruak lêng kârah President tûrin a in candidate ve a, thlan tlin a ni nghe nghe. Chuta ṭang chuan sal chhuah zalênna dâr a vaw ṭan a. A thiltih chu mi tam tak tân ‘hnâra hlît phawi ang hlauh’ a nih laiin ṭhenkhat tân erawh ‘dâr lehlam sahthlâk’ tluk zeta na a ni thung. Chu’ng zawng zawng chu a hre lâwk vek, a huaisenna leh tumruhna avang chauhin a thil tum a tihlawhtling thei a ni. A hmêlmate chuan thah tumin an veh ṭan ta! Silai mu tawng thei reng a ni tih pawh a inhria. Tichuan, April ni 4, 1865-ah a hmêlmate silai mu dawngin a lo thi ta a ni.

US President 35-na John Fitzgerald Kennedy-a pawh kha a hmêlma te kut tuarin November ni 22, 1963-ah kah hlum a ni. 1960-a President-a thlan tlin a nih hnu khân thil thar ‘New Frontier’ a tichhuak a. A tum chu mipui vantlâng tâna dikna leh chanvo ṭha zâwk siam leh zirna school tâna hmasâwnna kawng thar dap a ni. Thil ṭha tak ti tûrin inbuatsaih mah se, amah haw êm êmtu chu an lo awm ve zêl a. Ram hmangaih mi leh hruaitu ṭha, dik nia a hriatah chuan huaisen taka hma la ṭhin mi chu a hmêlmate kut tuarin a fam leh ta a ni.

May ni 21, 1991-a LTTE (The Liberation Tigers of Tamil Eelam) hoin Rajiv Gandhi-a an thahna chhan ber pawh kha LTTE helho a beih nasat vang a ni. Hel hrâng êm êm mai khân a mit a tikham hle a, beihpui pawh a thlâk nasa hle. Ram tâna ṭhatna a duh avangin hmêlma a insiam a, a hmêlmate chuan remchâng an hmuh veleh a nunna hrui an chhat ta rêng a ni. Franklin D. Roosevelt-a chuan “I ask you to judge me by the enemies I have made,” a ti. He’ng mi huaisen leh mi hrâng te hian an hmêlmate hi an hre chiang êm êm a ni. Sun Tzu chuan “If you know the enemy and know yourself you need not fear the results of a hundred battles,” a ti nghe nghe. An hmêlmate kuta an thih hian hnehna chu anmahni’n an chang tih an inhai lo kher mai.

January ni 30, 1948-a Godse-a’n Mahatma Gandhi-a a thah chhan pawh kha Pu Gandhiji-a’n Muslim unaute a khawngaih avang leh Pakistan ram indan chhana an puh vang a ni. Pu Gandhiji-a kha kan hriat ṭheuh angin hmangaihna ngah leh dikna ngaina mi, tharum thawhna duh miah lo leh dawhtheihna ngah tak a ni. Khati khawpa mi ropui leh tlâwm, mi zawng zawng deuh thaw ngainat rawn khân hmêlma hlauhawm tak a nei a, a hmêlma kut chu a pum pelh hauh lo. Chumi avang chuan â takin a huaisen e ka tihna erawh a ni lo. Ram tâna thil ṭha tih dâwn chuan huaisen taka thutlûkna siam a ngaih châng te pawh a awm ṭhin. Chutih hunah chuan Pu Gandhiji-a kha’n huaisen tak leh tlâwm tak siin thutlûkna a siam ngam a. Chumi avang chuan mi ṭhenkhatte huat pawh a hlawh rêng a, a nunna pawh chhahsakin a awm ta nghe nghe a nih kha.

Kan ram hruaitute hi ka han thlîr ve a, Paul Newman-a’n “Mihring, hmêlma nei lo chuan nungchang a nei lo” a tih ang deuh kha an ni mai âwm mang e tih châng ka ngah ṭhin. Lehlamah awr an dum a, lehlamah an sen ang zuai zuai a. A chângin kekawr an ha a; a chângin pawnfên an fêng a; a chângin mi rethei an tlawn a; a chângin mi hausa tihlungawi loh mawlh an hlau leh si ṭhin. Tum mumal bîk pawh nei chuang loin tui lai an rap a. Chung lêng leh hnuai lêng indo laia bâk ang mai khân an thla neih chhun chuan inchhuang êm êmin min thlawhsan a, a chângin an ha neih chhunin min seh leh sawk sawk ṭhin si a. A tlawn theih apiang an tlawn a, a nui thei apiang tihnuih an tum vek ni te hian ka hre ṭhin. Mi sual ber aṭanga mi fel ber thlengin tihlâwm an tum a, an theih si loh avang leh lem chang mai anni tih kan hriat chhuah zêl tâk avangin zân thim hnuaiah bâk chaw pawh an zawng ṭha ṭhum ngam tawh lo chu a nih hi!

Hruaitu ṭha chuan hmui chauhin hmangaihna thu a sawi ngai lo va, ngaihtuahna chauhin dikna a ṭan ngai bawk hek lo. Lei chauhin Pathian hming a lam ngai lo va, hrawk bâwk chin chunglam chauhin duhsakna thu a fah ngai bawk hek lo. Pathian hming te chu sawi zen zen lo mah se, a hnathawhah kan hmu mai a; dikna leh rinawmna te chu banglaiah târ kelh kulh kher lo mah se, a chêtziain a pho lang tho tho ṭhin. ‘Hmasâwnna’ tih ṭawngkam te chu a ka aṭangin chhuak mawlh mawlh kher lo mah se, a thawh rahin a sawi chhuak tho ṭhin.

Tûn dinhmunah chuan Mizoram hian ram hmangaihtu dik tak a la tawng lo a, hruaitu zui tlâk a nei bawk hek lo. Dinna ngaia ding tlang ngam leh ram tâna ṭhatna tûrah chuan eng pawh huam, thihna thang valh thleng pawha dai ngam khawpa huaisen kan nei lo. Hmêlma neih hi thil ṭha ber a ni hauh lo; mahse, thil ṭha kan tih duh si chuan hmêlma kan neih chu a ṭûl si. Lal Isua ngei pawhin Mathaia 10:37-ah “Tu pawh a nu emaw, a pa emaw keimah aia hmangaih zâwk chu, ka mi ni tlâk a ni lo; tu pawh a fanu emaw, a fapa emaw keimah aia hmangaih zâwk pawh, ka mi ni tlâk a ni lo,” a tih angin ram leh hnam aia mahni inchhûng khur inhai vûr tum ṭhin mite hi ram hruaitu tlâk an ni lo. Ṭhenawmte leh thawhpuite ngei ngei pawh kan hmêlmaa an ṭan châng a la awm ang. Chu dinhmun chu tam takin kan pên thleng ngam lo a, ‘ṭha’ kan tih êm êm pawh ti ngam loin kan tawisan fo ṭhin.

Ram hmangaihtu tak tak chuan hmêlma a nei ngam tûr a ni a, a huaisenna zawng zawng sâwm khâwmin a thil tum a tihlawhtling ṭhin tûr a ni. A thu a zûk leh mai mai tûr a ni lo a, mi zawng zawng tihlâwm a tum bawk tûr a ni lo. Mahni tâna huamhap taka chakai khawrh te, a thim a vâr pawh thlu loa thiltihtheihna neih tuma beih vak vak te hi a naupang chhe inkhuallemna tawh khawp mai. Tih theih loh tûr chiang sa intiam zut zut te hi a mi â thawmhnaw a, tûnlai ṭhalai lung fing zâwkte hian an ngaisâng tawh hauh lo. Thiltihtheihna chan veleh ‘Lal ngai lo lal a na, an lal a kha’ tih thu thlen dik tîrtu nih nghâl ngawt te hi zahah lâkna chang i hria ang u. Kan thu ziak khar nân Ronald Reagan-a kam chhuak hi i hmang teh ang – “Thiltihtheihna fuan khâwm hi zalênna hmêlma kumhlun a ni” (Concentrated power has always been the enemy of liberty).

Posted in: Ram leh Hnam